ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ - ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ - ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ (Α) ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

Υποκείμενα δικαίου
(α) Πλήρη ικανότητα δικαίου έχουν μόνο οι ενήλικες άντρες.
(β) Οι μέτοικοι, οι γυναίκες και οι πολίτες που σε βάρος τους έχει επιβληθεί η ποινή της ατιμίας έχουν ικανότητα δικαίου μόνο στο πεδίο του ιδιωτικού δικαίου.
(γ) Ασθενέστερη ικανότητα δικαίου έχουν οι ξένοι που δεν είναι μέτοικοι και οι απελεύθεροι.
(δ) Στερούνται οι ίδιοι και οι κατιόντες τους την ικανότητα δικαίου όταν είναι πολίτες και τους έχει επιβληθεί η ποινή της καθολικής ατιμίας λόγω πολιτικού αδικήματος.
(ε) Οι δούλοι δεν είναι υποκείμενα δικαίου αλλά έχουν περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα.

Οίκος

• Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη αποτελεί την αρχαιότερη και ολιγομελέστερη κοινωνική ομάδα. Για τους ιστορικούς χρόνους στην έννοια του οίκου περικλείεται ένα αδιάσπαστο σύνολο προσώπων, περιουσιακών αγαθών και στοιχείων θρησκευτικής λατρείας.
• Στο έμψυχο στοιχείο του περιλαμβάνονται ο αρχηγός, η νόμιμη σύζυγός του και οι γνήσιοι κατιόντες.
• Οι εσωτερικές σχέσεις κάθε οίκου ρυθμίζονται από τους σχετικούς νόμους και ψηφίσματα της πόλεως. Οι διατάξεις του οικογενειακού δικαίου ορίζουν, μεταξύ άλλων, και την εξουσία του αρχηγού πάνω στα υπόλοιπα μέλη του οίκου.
• Ο άρρεν ενήλικος κατιών έχει δυνατότητα δημιουργίας δικού του οίκου ανεξάρτητου από τον πατρικό αλλά διατηρεί τους δεσμούς που πηγάζουν από την θρησκευτική λατρεία.
• Αν δεν υπάρχουν γνήσιοι κατιόντες, φυσικοί ή από υιοθεσία, άρρεν ή θήλεις, ο οίκος ονομάζεται έρημος και σε περίπτωση του κυρίου εφαρμόζονται οι διατάξεις περί χηρεύουσας κληρονομιάς.
• Στον οίκο περιλαμβάνονται περιουσιακά στοιχεία, κινητά και ακίνητα επί των οποίων στους πρώιμους αρχαϊκούς χρόνους μάλλον υπήρχε μια μορφή συγκυριότητας μεταξύ των μελών του οίκου. Κατά τους αρχαϊκούς χρόνους αυτό περιορίζεται και στους κλασικούς καταργείται.

Γάμος

• Ο γάμος αποτελεί θεσμό παλαιό όσο και οι ανθρώπινες κοινωνίες και από τότε εντάχθηκε στους κανόνες δικαίου του κράτους και υποβάλλεται σε περιορισμούς τόσο ως προς τις προϋποθέσεις σύναψης του όσο και ως προς τις συνέπειές του.
• Κατά τους αριστοκρατικούς χρόνους επιτρεπόταν ο γάμος μεταξύ ατόμων από διαφορετικές πόλεις ενώ δεν συνέβαινε αυτό στα μέσα του 5ου αιώνα μετά το ψήφισμα του Περικλή.
• Ως κώλυμα γάμου θεωρείται η συγγένεια. Απαγορεύεται ο γάμος (στο αττικό δίκαιο) μεταξύ συγγενών κατά ευθεία γραμμή απεριορίστως, εκ πλαγίου, μεταξύ αμφιθαλών και μεταξύ ετεροθαλών ομομήτριων αδελφών (στην Σπάρτη ομοπατρίων δηλαδή από τον ίδιο πατέρα) ενώ αντίθετα επιτρεπόταν μεταξύ ετεροθαλών ομοπάτριων αδελφών (στην Σπάρτη μεταξύ ομομήτριων δηλαδή από την ίδια μητέρα), εξ υιοθεσίας αδελφών καθώς και συγγενών που συνδέονταν με βαθμό τρίτου βαθμού δηλαδή θείο με ανηψιά.

Συστατικές πράξεις γάμου

• Η αρχαιότερη μορφή έγγαμης σχέσης δημιουργείτο με την αρπαγή της γυναίκας από τον μέλλοντα σύζυγο. Στη Σπάρτη όχι ως συστατική πράξη η αρπαγή αλλά ως τελετουργική.
• Κατά τους ιστορικούς χρόνους τη θέση της αρπαγής παίρνει η σύμβαση αγοραπωλησίας. Αντικείμενο της σύμβασης η μέλλουσα σύζυγος ενώ το τίμημα το καταβάλλει ο συζυγος (έδνα). Στα ομηρικά έπη έδνα ήταν και η προίκα που κατέβαλε ο εξουσιαστής στη σύζυγο.
• Κατά τους κλασικούς χρόνους, η σύναψη του γάμου προϋποθέτει τη διενέργεια δύο τυπικών πράξεων: την εγγύην και την έκδοσιν. Η έννοια της εγγύης που προηγείται της έκδοσης δεν είανι σαφής. Μάλλον πρόκειται για τις αμοιβαίες υποσχέσεις μεταξύ κυρίου της γυναίκας και υποψηφίου συζύγου ότι ο ένας αναλαμβάνει να την παραδώσει και ο άλλος να την κρατήσει. Η ανταλλγή όμως υποσχέσεων δεν αρκεί. Απαιτείται και δεύτερη δικαιοπραξία με εμπράγματο χαρακτήρα που συνίστατο με την παράδοση της γυναίκας για να ξεκινήσει η συμβίωση αλλιώς έκδοση.
• Η συμβίωση δεν αρκεί για τη νομιμότητα του γάμου, πρέπει να προηγείται η εγγύη, χωρίς την οποία η σχέση χαρακτηρίζεται ως παλλακεία η οποία αποτελούσε μορφή ήσσονος γάμου με έννομες συνέπειες στο κληρονομικό δίκαιο (δεν υπάρχουν γνήσιοι κατιόντες) και στο ποινικό δίκαιο (ο θάνατος του εραστή της παλλακίδας δεν τιμωρείται).

Προίκα

• Χωρίς υποχρέωση από νόμο, τα κοινωνικά ήθη της εποχής επέβαλαν τη σύσταση προίκας από τον κύριο της γυναίκας η οποία αποτελούσες το μερίδιο της πατρικής περιουσίας. Τα έσοδα από την εκμετάλλευση της προίκας πήγαιναν στα έξοδα του γάμου και της ανατροφής των παιδιών.
• Η κυριότητα της προίκας παρέμενε στον κύριο ως τον θάνατό του και μετά περιέρχεται στη γυναίκα.
• Η προίκα αποτιμάται σε χρήμα και σε περίπτωση λύσης του γάμου επιστρέφεται από τον προικολήπτη ή σε περίπτωση που η προίκα δεν υπάρχει, το ποσό που ορίστηκε κατά την διατίμηση.
• Μετά τη λύση του γάμου λόγω θανάτου της συζύγου, η προίκα επιστρέφεται στους κληρονόμους της (όχι όμως στον σύζυγο) και σε περίπτωση διαζυγίου επιστρέφεται στον κύριο της γυναίκας ή στη γυναίκα. Σε περίπτωση μοιχείας της γυναίκας, ο σύζυγος δεν επιστρέφει την προίκα.
• Σε περίπτωση άρνησης επιστροφής της προίκας, η σύζυγος και οι κληρονόμοι της έχουν δικαίωμα να καταφύγουν σε δίκη προικός για να εξαναγκαστεί ο πρώην σύζυγος να επιστρέψει την προίκα.

Λύση του γάμου

• Ο γάμος λύεται για τους Αρχαίους αυτοδικαίως με τον θάνατο ενός συζύγου ή με διαζύγιο. Αν την απόφαση την έπαιρνε ο σύζυγος πρόκειται για αποπομπή συζύγου ενώ αν η σύζυγος έφευγε για απόλειψη.
• Ο σύζυγος πρέπει να χωρίσει τη σύζυγο που τον απάτησε. Αν δεν το κάνει κινδυνεύει να του επιβληθεί η ποινή της ατιμίας. Ο θάνατος του εραστή παραμένει ατιμώρητος. Σε περίπτωση που το αδίκημα δεν είναι επ' αυτοφώρο η δίωξη ασκείται μέσω γραφής μοιχείας.
• Επίσης ο γάμος λύεται στο αττικό δίκαιο και όταν ο πατέρας απομακρύνει την κόρη του από τη συζυγική εστία (δικαίωμα αφαιρέσεως) και άρα διακοπή της σχέσης. Η άσκηση του δικαιώματος αυτού (που ασκήθηκε μέχρι τους Ρωμαϊκούς χρόνους) είναι δυνατή εφόσον δεν υπάρχουν τέκνα.

Σχέσεις γονέων - τέκνων

• Ο αρχηγός του οίκου ασκεί την πατρική εξουσία πάνω στα τέκνα από έγκυρο γάμο, σε όσα υιοθετήθηκαν και στα εξώγαμα (από μητέρα αστή) που όμως νομιμοποιήθηκαν.
• Δεν αναγνωρίζεται δικαίωμα ζωής και θανάτου πάνω στον υπεξούσιο, ο οποίος μόλις έχει τη νόμιμη ηλικία, έχει το δικαίωμα δημιουργίας δικού του οίκου.
• Απαγορεύεται η πώληση τέκνων.
• Αναγνωρίζεται το δικαίωμα στον πατέρα να εγκαταλείψει τα ανεπιθύμητα τέκνα.
• Ο πατέρας αποφασίζει για το γάμο των θυγατέρων, όχι των υιών.
• Σε περίπτωση σοβαρού παραπτώματος του υπεξουσίου, ο πατέρας έχει το δικαίωμα αποκηρύξεως που γίνεται με τη σύμπραξη δημόσιας αρχής με αποτέλεσμα την αποπομπή του αποκηρυσσόμενου από τον πατρικό οίκο και την κληρονομιά.
• Ο πατέρας είχε υποχρέωση ανατροφής και εκπαίδευσης των νόμιμων τέκνων, διαχείρισης της περιουσίας ανήλικων τέκνων και την υποχρέωση μη σύνταξης διαθήκης αν υπάρχουν άρρενες κατιόντες.
• Υποχρέωση τέκνου: όσοι Αθηναίοι πρόκειται να ασκήσουν δημόσιο αξίωμα οφείλουν να αποδείξουν  ότι βοήθησαν εν ζωή τους γονείς τους ή ότι τους τίμησαν μετά τον θάνατό τους.
• Η κακοποίηση γονέα διώκεται αυτεπαγγέλτως και επισύρει στο τέκνο την ποινή της ατιμίας.

Υιοθεσία

• Ο θεσμός αυτός υπήρξε γνωστός από τους αρχαϊκούς χρόνους. Μέσω αυτής της πρακτικής υπήρξε η συνέχιση της οικογένειας όταν δεν υπήρχαν γνήσια τέκνα.
• Απαιτείται η ιδιότητα του πολίτη και από τις δύο πλευρές.
• Ο υιοθετών πρέπει να έχει νόμιμη ηλικία και όχι νόμιμους κατιόντες.
• Δικαίωμα υιοθεσίας υπάρχει και όταν ο άρρεν κατιών έχει αποκληρωθεί ή όταν υπάρχουν μόνο θυγατέρες.
• Ο υιοθετούμενος αν είναι ανήλικος απαιτείται η συναίνεση του φυσικού πατέρα και η έλλειψη καταδίκης σε ατιμία.
• Κατά κανόνα ο υιοθετούμενος είναι άρρεν.
• Η υιοθεσία πραγματοποιείται είτε με πράξη εν ζωή ή αιτία θανάτου μέσω διαθήκης του υιοθετούντος. Συνήθως οι υιοθεσίες γίνονταν με τρόπο πανυγηρικό ενώπιων μαρτύρων χωρίς αυτό να είναι προϋπόθεση για το κύρος της δικαιοπραξίας. Είναι αναγκαία όμως για το κύρος η εγγραφή της σχετικής πράξης στα ληξιαρχικά βιβλία.
• Με την υιοθεσία, ο υιοθετούμενος αποκτά κληρονομικά δικαιώματα, χάνει όμως τα κληρονομικά του φυσικού πατάρα του.
• Αν ο υιοθετών έχει θυγατέρα, το αττικό δίκαιο υποχρέωνει τον θετό υιό να την παντρευτεί.
• Ο υιοθετούμενος δεν έχει δικαίωμα να υιοθετήσει.
• Η υιοθεσία λύεται με κοινή συναίνεση των μερών είτε μονομερώς. Ο υιοθετών μπορεί να αποκηρύξει και ο υιοθετούμενος να φύγει αν γεννηθεί γνήσιος άρρεν.

Επίκληρος

• Επίκληρος ονομάζεται η θυγατέρα που μη έχοντας αδελφούς μετά το θάνατο του πατέρα της, υποχρεώνεται να παντρευτεί τον πλησιέστερο συγγενή της από πατρική πλευρά που θα τον κληρονομούσε αν ήταν άτεκνος.
• Σκοπός του θεσμού είναι η συνέχιση του οίκου μέσω του γιού της επικλήρου.
• Μέσω της επικλήρου, προστατεύονται κληρονομικά δικαιώματα των συγγενών του αποβιώσαντος δεδομένου ότι ο υπόχρεος να παντρευτεί την επίκληρο ανήκει στην τάξη των καλούμενων στην κληρονομική διαδοχή εκ πλαγίου συγγενών του αποβιώσαντος πατέρα.