ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ - ΑΡΧΑΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ

Δικαστικός αγώνας ομηρικών χρόνων

• Πρόκειται για το χωρίο της 18ης Ραψωδίας της Ιλιάδας όπου ο ποιητής περιγράφει τις εικόνες που χάραξε ο Ήφαιστος πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα. Μεταξύ άλλων, σφυριλάτησε ένα δικαστικό αγώνα με αφορμή μια διαφορά μεταξύ δύο ανδρών. Η διένεξη προέκυψε από τη θανάτωση ενός προσώπου.
• Κατά τους ομηρικούς χρόνους η οικογένεια του θύματος είχε δικαίωμα αυτοδικίας και ο δράστης είχε δικαίωμα εξαγοράς της αυτοδικίας με καταβολή περιουσιακών στοιχείων. Στην αρχή η εξαγορά της αυτοδικίας ήταν προαιρετική και μετά έγινε υποχρεωτική.
• Στην ομηρική σκηνή, δύο πρόσωπα φιλονικούν για το εάν μεσολάβησε ή όχι εξαγορά του δικαιώματος αυτοδικίας και για το λόγο αυτό προσφεύγουν στην δικαιοσύνη. Στην αρχή απευθύνονται σε ένα τρίτο πρόσωπο, τον Ίστορα, ο οποίος δεν καταφέρνει να τους συναιτήσει και έτσι η υπόθεση εισάγεται σε ένα πολυμελές δικαιοδοτικό όργανο, τους γέροντες. Πρόκειται για υβρίδια μορφή δικαιοδοτικού οργάνου που δύσκολα εντάσσεται στα σημερινά σχήματα απονομής της δικαιοσύνης. Το αξιοπερίεργο είναι ότι οι γέροντες δεν εκδίδουν απόφαση, αλλά ο ένας μετά τον άλλο εκφέρουν γνώμη και υπερτερεί η ορθότερη.
• Ο Ίστωρ (σημαίνει αυτός που γνωρίζει) πιθανών να είναι ένας διαλλάκτης (βλ. στους Κλασικούς Χρόνους Δημόσια και Ιδιωτική Διαιτησία), το οποίο είναι κάποιο μέλος της κοινωνικής ομάδας των δυαδίκων που γνώριζε πρόσωπα και πράγματα. Ο διαλλάκτης καλείται να επιλύσει τη διαφορά ώστε να ικανοποιούνται και τα δύο μέρη ενώ οι γέροντες εφόσον δεν επιτευχθεί συμφιλίωση ή συμβιβασμός, εκδίδουν απόφαση δεσμευτική για τα μέρη, άσχετα αν τους ικανοποιεί ή όχι.
• Κατά κανόνα, επί εκούσιας διαιτησίας, ο διαιτητής επιλέγεται ad hoc (κάποιος διαιτητής επιλέχθηκε για αυτόν τον διχασμό και μόνο) προκειμένου να επιλύσει συγκεκριμένη διαφορά. Στην Οδύσσεια όμως γίνεται λόγος για κατά επάγγελμα διαιτητές οι οποίοι βρίσκονταν όλη την ημέρα στην αγορά και επέλυαν τις διαφορές που τους υποβάλλονταν.

Νομοθεσία 8ου και 7ου αιώνα π.Χ.

• Κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. εμφανίζεται επιτακτική η ανάγκη καταγραφής του ισχύοντος άγραφου νόμου ο οποίος μεταδίδονταν από γενιά σε γενιά μέσω της προφορικής παράδοσης και ήταν εθιμικός. Γνώστες και μέσα διάδοσης του, ήταν εκπρόσωποι των αριστοκρατικών γενεών οι οποίοι απένεμαν την δικαιοσύνη. Οπότε, πρόσωπα με κύρος ανέλαβαν την καταγραφή του μέχρι τότε άγραφου εθιμικού δικαίου. Η νομοθεσία συνδέεται και με δύο άλλα φαινόμενα που χαρακτηρίζουν τον 7ο και 8ο αιώνα π.Χ., τη διάδοση της γραφής και τους αποικισμούς. Η γραφή ήταν το όχημα της διάδοσης του νόμου και η σύνταξη νόμων χρειάστηκε ώστε να αποικίσουν μαζί άτομα από διαφορετικούς τόπους καταγωγής.
• Ο 8ος αιώνας π.Χ. έχει επιλεγεί ως το χρονικό σημείο γένεσης της αρχαίας ελληνικής πόλης και του πολιτισμού της. Με τον 8ο αιώνα λήγει η περίοδος που συμβατικά ονομάζουμε σκοτεινούς χρόνους και συμπίπτει με τους γεωμετρικούς χρόνους που θεωρούνται ως περίοδος της μη γραφής. Τον 8ο αιώνα π.Χ. αρχίζουν να υπάρχουν γραπτές επιγραφικές μαρτυρίες, άρα διαδίδεται η γραφή. Τότε θεωρείται ότι έζησε ο ποιητής των ομηρικών ετών και τέλος, είναι ο αιώνας των μεγάλων ιστορικών συμβάντων: νόμισμα, αποικισμός, γραφή που επηρέασαν όλη την μετέπειτα πορεία της ανθρωπότητας.
• Ούτε όμως οι επιγραφές του 8ου αιώνα π.Χ. που είναι ελάχιστες και αποσπασματικές, ούτε τα ομηρικά έπη, μας επιτρέπουν να υποψιαστούμε την ύπαρξη γραπτού δικαίου. Επίσης, με εξαίρεση το Σόλωνα και ελάχιστους νομοθέτες της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας, τον Ζάλευκο και τον Χάρωνδα, ελάχιστα γνωρίζουμε για τους βίους και τα έργα των νομοθετών της εποχής.

Λυκούργος και Μεγάλη Ρήτρα

• Στον βίο του Λυκούργου, ο Πλούταρχος μας παραδίδει την Μεγάλη Ρήτρα στην οποία οι Σπαρτιάτες έδωσαν τη μορφή ενός δελφικού χρησμού. Η Μεγάλη Ρήτρα θέτει τους βασικούς πολιτειακούς θεσμούς της Σπάρτης.
• Η πολιτειακή μεταρρύθμιση ξεκινά με την κατανομή των πολιτών σε φυλές και ωβάς χωρίς να γνωρίζουμε αν είχαν ως κριτήριο την καταγωγή ή τον τόπο διαμονής.
• Με τις επόμενες διατάξεις, η Μεγάλη Ρήτρα ορίζει τα πολιτειακά όργανα της Σπάρτης: την Γερουσία, τους βασιλείς (αρχαγέτας) και την Απέλλα. Η Γερουσία αποτελείται από 30 πρεσβύτερους και 2 βασιλείς οι οποίοι εφεξής εντάσσονται στο κυριαρχικό όργανο της πόλεως και διευθύνουν την συζήτηση. Η λαϊκή συνέλευση θα συνέρχεται πλέον κατά τακτκά χρονικά διαστήματα, κατά τη διάρκεια των Απελλών (των εορτών προς τιμή του Θεού Απόλλωνα).
• Η Μεγάλη Ρήτρα ρυθμίζει με ασαφή τρόπο για μας, τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία, κατανέμοντάς τις μεταξύ γερουσίας και λαϊκής συνέλευσης. Σύμφωνα με διάταξη της Ρήτρας, οι πρότασεις εισάγονται από τη γερουσία στη λαϊκή συνέλευση η οποία αποφασίζει με κυριαρχικό τρόπο. Από τη διάταξη προκύπτει ότι πριν ακόμη εγκαθιδρυθεί το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αθήνα, είχει ήδη υιοθετηθεί στην Σπάρτη.
• Από μια ιδιαίτερα ασαφή διάταξη της Ρήτρας προκύπτει ότι η γερουσία και οι βασιλείς δεν ευθύνονται ούτε δεσμεύονται από τις μη ορθές αποφάσεις της λαϊκής συνέλευσης, αντιθέτως, οι ορθές αποφάσεις της είναι δεσμευτικές.

Κοινά χαρακτηριστικά των αρχαϊκών μεταρρυθμίσεων

• Καθώς οι αρχαϊκές μεταρρυθμίσεις (να γραφτεί το εθιμικό δίκαιο) έρχονται να εκτοπίσουν μια καθαγιασμένη παράδοση, χρειάζεται και οι νομοθεσίες να έχουν θεϊκή προέλευση (Σπάρτη). Προέρχονται από τον Δία, ευθέως ή μέσω Απόλλωνα, οι δημιουργοί τους τις παρέλαβαν μέσω θείας αποκάλυψης ή τις υιοθέτησαν από μακρινή χώρα (Αίγυπτος) όπου ταξίδεψαν για αυτό το σκοπό. Οι βασιλείς της Σπάρτης βρίσκονταν σε διαρκή επικοινωνία με το Μαντείο των Δελφών, ενώ οι νομοθέτες ζητούσαν τη γνώμη του Θεού πριν προβούν σε μεταρρυθμίσεις.
• Στο έργο όλων των νομοθετών υπάρχουν οι ίδιες προτεραιότητες: μέσω της νομοθεσίας επιδιώκεται να τεθεί τέλος σε μια στάση, στη διχόνοια που προέκυψε στο εσωτερικό της κοινωνικής ομάδας και να αποκατασταθεί η κοινωνική ειρήνη. Οι κρίσεις της εποχής οφείλονται είτε σε διαμάχες μεταξύ αριστοκρατικών οικογενειών για την κατάληψη της εξουσίας, είτε στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η αγροτική τάξη λόγω της κατάτμησης των ιδιοκτησιών μετά από αλλεπάλληλες διαδοχές ή λόγω χρεών. Οπότε οι προτεραιότητες των νομοθετών είναι η ρύθμιση της ανθρωποκτονίας ακι της κληρονομικής διαδοχής με τις προεκτάσεις της στο καθεστώς της εγγείας ιδιοκτησίας.
• Από τις μαρτυρίες για το έργο των αρχαϊκών νομοθετών που έχουν διασωθεί προκύπτει ότι κατέγραψαν κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς, δεν προκύπτει όμως ότι πήραν τη μορφή επιτακτικών κανόνων δικαίου μιας δεδομένης κοινωνίας (δεν έγιναν δίκαιο).
• Οι αρχαϊκοί νομοθέτες έχοντας λάβει σχετική εξουσιοδότηση, νομοθετούν. Το θεσμικό πλαίσιο της δραστηριότητάς τους προσδιορίζεται από την ιδιότητά τους: διαλλάκτης ή τύραννος. Ως διαλλάκτης, εξουσιοδοτείται από το λαό και καλείται να τον συμφιλιώσει μέσω της νομοθεσίας. Ως τύραννος, νομοθετεί για την τάξη που τον έβαλε στην εξουσία.
• Οι αρχαϊκοί νομοθέτες δεν έσπευσαν να κωδικοποιήσουν το άγραφο δίκαιο στο σύνολό του, αλλά επέλεξαν. Οι διατάξεις αυτές δεν έχασαν την ατομικότητά τους αλλά δεν σχημάτισαν κώδικα. Σε αυτούς τους κανόνες δικαίου, προστέθηκαν και άλλοι που είτε άνηκαν στο παλιό άγραφο δίκαιο είτε επρόκειτογια νεοσύστατες διατάξεις που τώρα πια ήταν γραπτοί.
• Πρώτο μέλημα των αρχαϊκών νομοθετών ήταν να γνωρίζουν κάθε είδους κανόνες δικαίου όπως εθιμικές διατάξεις, νομολογιακές αποφάσεις αλλά και συμφωνίες, ιδιωτικές ή διεθνείς, προφορικές ή γραπτές. Η ουσία του έργου του νομοθέτη συνίσταται στην επιλογή μεταξύ δύο ή περισσοτέρων δικαιικών λύσεων, αυτής της οποίας η εφαρμογή θα έχει τις λιγότερες δυνατόν δυσμενείς συνέπειες για τα οικονομικά, ηθικά ή άλλα συμφέροντα του κοινωνικού συνόλου. Επομένως, μέσω της νομοθεσίας οι νομοθέτες επιδιώκουν να διαλλάξουν, να συμφιλιώσουν ή να ικανοποιήσουν αυτούς που τους έδωσαν την εξουσία των νομοθετών.
• Η ασφάλεια δικαίου που επεδίωξαν οι αρχαϊκοί νομοθέτες μέσω της κατάργησης αντίθετων διατάξεων προκαλεί τον θαυμασμό αργότερα του Δημοσθένη.
• Οι μεταρρυθμίσεις των αρχαϊκών χρόνων πραγματοποιήθηκαν, ως επί το πλείστον, μέσω νομοθετικών διατάξεων που απέβλεπαν στην αποκατάστασή της κοινωνικής ειρήνης και δικαιοσύνης.

Ο κώδικος της Γόρτυνος

• Το εκτενέστερο και πληρέστερο αρχαίο ελληνικό νομοθέτημα που έχει διασωθεί προέρχεται από την κρητική πόλη Γόρτυνα. Πρόκειται γαι τον κώδικα της Γόρτυνος που χαράχθηκε σε μαρμάρινες στήλες που ανακαλύφθηκαν κατά το δεύτερο ήμιση του 19ου αιώνα μ.Χ.
• Για την εποχή εκείνη, ο νόμος της Γόρτυνος είναι κώδικας. Πληροί την προϋπόθεση της κανονιστικότητας (οι διατάξεις του έχουν χαρακτήρα γενικό, αφηρημένο και απρόσωπο) και της επιτακτικότητας (έχει δεσμευτική ισχύ για τα υποκείμενα που αφορά).
• Χρονολογείται 480 έως 460 π.Χ. και παρουσιάζει εσωτερική ενότητα, περιλαμβάνει 26 εσωτερικές παραπομπές σε άλλες διατάξεις του κώδικα. Αρχίζει με επίκληση των Θεών, ενώ πουθενά δεν αναφέρεται η αρχή που τον εξέδωσε (είναι δηλαδή αγνώστου πατρότητας).
• Ενσωματώνει παλαιότερο γραπτό δίκαιο του 7ου αιώνα π.Χ. καθώς και ακόμα αρχαιότερα στοιχεία της προφορικής παράδοσης. Οι διατάξεις καλύπτουν αστικό, ποινικό και δικονομικό δίκαιο. Δεν ρυθμίζει όμως την ανθρωποκτονία, λόγω του ότι διατηρήθηκαν παλαιότερες διατάξεις σχετικές με την ανθρωποκτονία.
• Αποκαλύπτει μια ιδιαίτερη σύνθεση κοινωνικής διαστρώματωσης της Γόρτυνος: ελεύθεροι πολίτες, ελεύθεροι χωρίς πολιτικά δικαιώματα (απέταιροι), δουλοπάροικοι και δούλοι. Οι ελεύθεροι πολίτες διακρίνονται σε τέσσερις ηλικιακές τάξεις που καθορίζονται από την βιολογική ωριμότητα και τη δημόσια εκπαίδευση κάθε ηλικίας.
• Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σειρά των διατάξεων. Οι πρώτες διατάξεις του κώδικα αναφέρονται στην διεκδίκηση της κυριότητας ενός δούλου ή ενός προσώπου του οποίου αμφισβητείται η ελευθερία. Ακολουθούν διατάξεις για αδικήματα κατά των ηθών, όπως η αποπλάνηση, η ασέλγεια και η μοιχεία, διατάξεις οικογενειακού δικαίου (διαζύγιο, λύση του γάμου λόγω θανάτου, έκθεση τέκνων, περιουσιακές σχέσεις συζύγων διαρκούντος του γάμου), διατάξεις κληρονομικού, εμπράγματου, ενοχικού κλπ. Αναφορικά με τα αδικήματα βιασμού και της μοιχείας εξαρτά το ύψος της προβλεπόμενης χρηματικής ποινής  από την ιδιότητα (ελεύθερος, απέταιρος, δουλοπάροικος, δούλος) του θύματος και του δράστη.
• Σηματοδοτεί το τέλος των πρώϊμων χρόνων και τις απαρχές ενός ωριμότερου και πιο τεχνικού συστήματος δικαίου.