ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ (ΘΕΜΑ ΑΠΟ ΠΑΝΤΕΛΗ)

Πηγές του συνταγματικού δικαίου είναι οι κάθε είδους πηγές που προβλέπει η έννομη τάξη αρκεί να περιέχουν κανόνες δικαίου που εμπίπτουν στον ορισμό του.

Οι πηγές του δικαίου διακρίνονται σε ουσιαστικές και τυπικές. Για να υπάρχει ένας κανόνας πρέπει να ξέρουμε που τον βρίσκουμε, ποιοι τον έχουν παράγει και τον διατυπώνουν, πρέπει δηλαδή ο κανόνας να βρίσκεται σε μια τυπική πυγή δικαίου. Η νομική επιστήμη ενδιαφέρεται για τις τυπικές πηγές του δικαίου.

Το Σύνταγμα ορίζει (άρθρο 26 παρ. 1, 70, 72) ότι η βουλή έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα να παράγει νόμους, αν τον νόμο τον ψηφίσει μια άλλη ομάδα ανθρώπων δεν είναι νόμος. Ο νόμος, με τη σειρά του, επιτρέπει στον ΠτΔ να παράγει κανόνες δικαίου με τη μορφή του προεδρικού διατάγματος (άρθρο 43).

Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μια ιεραρχική κλίμακα των κρατικών οργάνων και των κανόνων δικαίου που σχηματίζουν πυραμίδα.

 Δεν αποτελούν πηγές του δικαίου:

·         Ο ανώτερος κανόνας (δηλαδή το Σύνταγμα) μπορεί να αναγνωρίζει και τη δημιουργία συνταγματικού εθίμου ως κανόνα δικαίου. Γενικά, η έννομη τάξη ανέχεται τη δημιουργία συμπληρωματικών όχι όμως καταργητικών εθίμων σε διάφορες βαθμίδες της πυραμίδας. Στην Ελλάδα που το Σύνταγμα είναι αυστηρό δεν επιτρέπει τη δημιουργία καταργητικού συνταγματικού εθίμου, μόνο συμπληρωματικό μπορεί να δημιουργηθεί ΜΟΝΟ στην περίπτωση κενού στο τυπικό Σύνταγμα. Από το 1975 ως σήμερα δεν διαπιστώθηκε δημιουργία συνταγματικού εθίμου, ίσως επειδή οι συνταγματικές ρυθμίσεις είναι συχνά λεπτομερείς.

·         Η νομολογία δηλαδή οι λύσεις που δίνουν σε νομικά ζητήματα τα δικαστήρια αποτελεί πηγή δικαίου σε ορισμένες έννομες τάξεις πχ Αγγλία, όχι όμως στην Ελλάδα.

·         Τα επιστημονικά έργα των κυριότερων συγγραφέων που χωρίς αυτά δεν θα υπήρχε ένα κατανοητό και δομημένο συνταγματικό δίκαιο.

·         Οι έμμεσες πηγές του συνταγματικού δικαίου. Τα Συντάγματα εμφανίζονται ως γνήσια τέκνα μεγάλων επαναστάσεων όπως η Αμερικάνικη και Γαλλική Επανάσταση. Οι έμμεσες πηγές αυτές δεν περιέχουν κανόνες δικαίου αλλά προσδιορίζουν το περιεχόμενο και την ακριβή έννοια πολλών συνταγματικών διατάξεων. Από το αγγλικό πολίτευμα κατάγονται κυρίως το αντιπροσωπευτικό σύστημα και η υπουργική ευθύνη και όλο το κοινοβουλευτικό σύστημα. Από τα κείμενα των δύο επαναστάσεων (αμερικανική και γαλλική)  κατάγονται η λαϊκή κυριαρχία, ο χωρισμός των εξουσιών και η διάκριση Συντάγματος από τον κοινό νόμο καθώς και η προστασία των δικαιωμάτων.

Πηγή δικαίου όμως αποτελούν οι πρακτικές συνθήκες του πολιτεύματος: Κατά την εφαρμογή του το ουσιαστικό Σύνταγμα προσαρμόζεται στην ισορροπία μεταξύ των πολιτικών δυνάμεων, έτσι δημιουργείται σε πολλά θέματα πρακτική. Αυτή έχει πολιτική και όχι νομική αξία. Η ύπαρξη πρακτικής από ένα όργανο του κράτους αποτελεί απλή διαπίστωση και μπορεί να επιφέρει αντιδράσεις από τα υπόλοιπα όργανα. Για παράδειγμα ο ΠτΔ ο Κ Στεφανόπουλος υπογράφει τους νόμους εντός 24 ωρών ενώ οι προηγούμενοι πρόεδροι δεν ακολουθούσαν τέτοια πρακτική. Απλή πρακτική αποτελούν και τα μηνύματα του ΠτΔ προς το λαό την πρωτοχρονιά και τις εθνικές εορτές, αυτά διαφέρουν από τα διαγγέλματα του άρθρου 44 παρ. 3 διότι ούτε προσυπογράφονται ούτε δημοσιεύονται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Μεταξύ απλής πρακτικής και εθίμου υπάρχει μια ενδιάμεση κατηγορία κανόνων: οι συνθήκες του πολιτεύματος. Αποτελούν αγγλική επινόηση που καλύπτει πραγματικές ανάγκες και εμφανίζονται λίγο πολύ σε όλες τις δημοκρατικές έννομες τάξεις. Διαφέρουν από τα έθιμα διότι τα δικαστήρια δεν μπορούν να διαπιστώσουν την παραβίασή τους και να επιβάλλουν κυρώσεις καθώς το αντικείμενό τους δεν υπόκειται σε δικαστικό έλεγχο. Επιπλέουν διαφέρουν από την απλή πρακτική επειδή έχουν υποχρεωτικό χαρακτήρα. Οι κυρώσεις που τις συνοδεύουν είναι πολιτικές και όχι νομικές. Οι συνθήκες του πολιτεύματος είναι κανόνες του ουσιαστικού Συντάγματος τους οποίους τα όργανα του κράτους και οι πρωταγωνιστές του πολιτικού παιχνιδιού συμφωνούν ατύπως να σέβονται. Άλλωστε συνθήκη σημαίνει συμφωνία.

Για να δημιουργηθεί συνθήκη του πολιτεύματος πρέπει να συντρέχουν τρεις όροι: (α) να υπάρχει προηγούμενο (β) να πιστεύει ο κύκλος των ενδιαφερομένων ότι το προηγούμενο δεσμευόταν από κανόνα και (γ) δεν χρειάζεται συνείδηση δικαίου.

Οι συνθήκες του πολιτεύματος ακολουθούνται παγίως παρά το γεγονός ότι ενέργειες αντίθετες με αυτές είναι εξίσου συνταγματικές ή νόμιμες. Συχνά παράγονται από τη σύμπτωση δύο βουλήσεων και η τήρησή τους οφείλεται στη θέληση να αποφεύγονται οι πολιτικές κρίσεις και στη δύναμη που έχει η παράδοση. Τις συνθήκες δεν τις γεννά η περιστασιακή συμπεριφορά ενός ανθρώπου.

Παραδείγματα αποτελούν:

Ø  Υπό τα συντάγματα της βασιλευόμενης δημοκρατίας ήδη από την άφιξη του Γεωργίου Α’ διαμορφώνεται συνθήκη του πολιτεύματος κατά την οποία ο αρχηγός του κράτους δεν αρνείται σε καμία περίπτωση να κυρώσει νόμο που ψηφίζει η βουλή. Από το 1975 η συνθήκη αυτή μετατοπίζεται ελαφρώς καθώς ο ΠτΔ έχει δικαίωμα αναπομπής των ψηφισμένων σχεδίων ή προτάσεων νόμων. Παραπέρα, συνθήκη του πολιτεύματος αποτελεί πλέον ο κανόνας ότι ο ΠτΔ δεν αναπέμπει ποτέ.

Ø  Η αρχή της δεδηλωμένης εμπιστοσύνης της βουλής και κατ’ επέκταση το κοινοβουλευτικό σύστημα εισάγονται το 1875 με συνθήκη του πολιτεύματος. Το Σύνταγμα του 1975 περιέχει ρητές ρυθμίσεις στο άρθρο 37 που με το Σύνταγμα του 1986 γίνονται λεπτομερέστερες.

Ø  Κατά την πολιτική κρίση του θέρους 1965 ο Κωνσταντίνος Β’ δεν παραβιάζει κανόνα του Συντάγματος του 1952  που ορίζει «ο βασιλεύς διορίζει και παύει τους υπουργούς του», παραβιάζει όμως συνθήκη του πολιτεύματος όταν εξωθεί σε παραίτηση τον πρωθυπουργό Γ. Παπανδρέου που απολαμβάνει την εμπιστοσύνη της βουλής.

Ø  Κατά το άρθρο 41 παρ. 2 κυβερνητική πρόταση για διάλυση της βουλής γίνεται προκειμένου να αντιμετωπισθεί εθνικό θέμα εξαιρετικής σημασίας, κατά συνθήκη όμως του πολιτεύματος ο πρωθυπουργός αποφασίζει οποτεδήποτε θέλε διάλυση της βουλής με προεδρικό διάταγμα και ο ΠτΔ δεν μπορεί να αρνηθεί.

Ø  Κατά συνθήκη του πολιτεύματος το μεγαλύτερο κόμμα διοργανώνει την Παρασκευή πριν των εκλογών την τελευταία προεκλογική συγκέντρωση στην Αθήνα, ενώ τα άλλα κόμματα δεν διεκδικούν κάτι τέτοιο. Το δεύτερο κόμμα διοργανώνει την Πέμπτη κοκ.

Ø  Στην Αγγλία όλο το κοινοβουλευτικό πολίτευμα αποτελείται από συνθήκες του πολιτεύματος. Το να θεωρήσουμε ότι οι κανόνες αυτοί δεν ανήκουν στο συνταγματικό δίκαιο θα ήτο παράλογο.

Το φαινόμενο του άτονου δικαίου: (soft law : διατάξεις χαλαρού δικαίου) Πρόκειται για διατάξεις  προθήκης, ασαφείς χωρίς ρυθμιστικό περιεχόμενο. Συνήθως δεν εφαρμόζονται επειδή η εκτελεστική εξουσία αμελεί να εκδώσει τις αναγκαίες πράξεις δηλαδή για απλά διαφημιστικά μέσα των κυβερνώντων. Για παράδειγμα στο Σύνταγμα εμφανίζεται στο άρθρο 21 παρ. 5 της αναθεώρησης του 2001 που ορίζει ότι «ο σχεδιασμός και η εφαρμογή δημογραφικής πολιτικής, καθώς και η λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων αποτελεί υποχρέωση του κράτους». Αυτή η νομοθετική υπερπαραγωγή με κείμενα δυσνόητα, δυσεφάρμοστα, «μιας χρήσεως» κλονίζει την εμπιστοσύνη των πολιτών στον νόμο. Είναι συνήθως προεκλογικές υποσχέσεις που δεν βρίσκουν εφαρμογή από το νόμο.

Βιβλιογραφία:

Παντελής Α "Εγχειρίδιο Συνταγματικού Δικαίου" σελ. 180-184, 442-443