ΠΩΣ ΨΗΦΙΖΑΝ ΚΑΙ ΑΝΑΘΕΩΡΟΥΣΑΝ ΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ ΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΣΤΟΥΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ & ΤΙ ΗΤΑΝ ΟΛΙΓΟΝΟΜΙΑ; (ΣΟΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ)

Νομοκρατία

• Η κυριαρχία του νόμου στις έννομες τάξεις της ελληνικής αρχαιότητας, συμπίπτει με την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας.
• Η ελευθερία του πολίτη περιορίζεται μόνο μέσω νομοθετικής διάταξης από την οποία πηγάζει ένας αναγκαστικός κανόνας συμπεριφοράς. 
•  Ψήφιση νέων νόμων: Οι προτάσεις νόμων που υποβάλλονται στην εκκλησία του δήμου δεν πρέπει να προσκρούουν σε θεμελιώδεις αρχές του πολιτεύματος. Αν αυτό συμβεί, εναντίον της προτείνουσας «αντισυνταγματικής» διάταξης εγείρεται η γραφή παρανόμων (ένδικο βοήθημα) που εκδικάζεται στην Ηλιαία.
• Οι ενδεχόμενες αντιφάσεις μεταξύ νόμων εξετάζονται κάθε έτος από τους θεσμοθέτες, ενώπιον της εκκλησίας του δήμου.
•  Στα χρόνια που ακολούθησαν την παλινόρθωση της δημοκρατίας στην Αθήνα (403/402 π.Χ.) θεσμοθετήθηκε η διαδικασία αναθεώρησης των νόμων η οποία μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους υπέστη τροποποιήσεις.
• Διαδικασία αναθεώρησης νόμων: Α’ Φάση: Στην αρχή κάθε έτους, η εκκλησία του δήμου ψηφίζει επί των ισχυόντων νόμων (επιχειροτονία νόμων). Σε συζήτηση που ακολουθεί οι Αθηναίοι ψηφίζουν αν οι νόμοι είναι ικανοποιητικοί ή όχι. Β’ Φάση: Αν κάποιος νόμος κριθεί μετά από ψηφοφορία ότι δεν είναι ικανοποιητικός τότε καλούνται τα μέλη της λαϊκής συνέλευσης να προτείνουν νέο νόμο. Γ’ Φάση: Λαμβάνεται απόφαση για την αποδοχή ή απόρριψη του νέου νόμου και ακολουθεί η κατάργηση ή η διατήρηση του παλιού νόμου. Δ’ Φάση: Εκλέγονται από τη λαϊκή συνέλευση 5 συνήγοροι, που καλούνται να υπερασπιστούν τον παλαιό νόμο σε δικαστικό αγώνα. Ε’ Φάση: Η δίκη διεξάγεται στην Ηλιαία ενώπιον 1 ή πλέον τμήματα (οι νομοθέται), που αποφασίζουν κυριαρχικά, χωρίς επικύρωση της απόφασης από τη συνέλευση. Τύπος αποφάσεων: «δεδόχθαι τοις νομοθέταις» (χωρίς τη φράση «έδοξε τω δήμω»). Σκοπός: όχι η μετάθεση αρμοδιοτήτων από την εκκλησία του δήμου (και τη βουλή) στα λαϊκά δικαστήρια αλλά η αποτροπή του κινδύνου κατάργησης των νόμων από τη λαϊκή συνέλευση. Η επιλογή των νομοθετών από όλους τους πολίτες διασφάλιζε τον δημοκρατικό χαρακτήρα του θεσμού. Οι νομοθέτες ήταν πολίτες που είχαν δώσει τον ηλιαστικό όρκο. Η διαδικασία αυτή διατηρείται με πολλές τροποποιήσεις ως τους ελληνιστικούς χρόνους.
•  Αναδημοσίευση νόμων: Μετά την κατάλυση της ολιγαρχίας στην Αθήνα (410-404 π.Χ. & 403-399 π.Χ.) ορίζεται επιτροπή αναγραφέων στους οποίους ανατίθεται η αναδημοσίευση των νόμων και η κατάργηση όσων θέσπισε το ολιγαρχικό καθεστώς (Δημοσθένης, Κατά Τιμοκράτους 42: «τους νόμους τους προ Ευκλείδου τεθέντας εν δημοκρατία και όσοι επ’ Ευκλείδου ετέθεσαν και εισίν αναγεγραμμένοι»).

Ολιγονομία

• Ενώ ο νόμος είναι η μοναδική πηγή του δικαίου στις δημοκρατικές πόλεις των κλασικών χρόνων παρόλα αυτά εκδίδονταν λίγοι νόμοι (ολιγονομία).
• Οι Αθηναίοι του 5^ου και του 4^ου αιώνα διατηρούν τη νομοθεσία του Σόλωνος καθώς και το νόμο του Δράκοντα για την ανθρωποκτονία.
• Ο αριθμός των νέων διατάξεων για το ιδιωτικό δίκαιο είναι λίγος και οι δικαστές έχουν να αντιμετωπίσουν συχνά κενά νόμου.
• Πως αίρεται η ολιγονομία: Για να αποφευχθεί η διαπίστωση κενού του νόμου, οι συνήγοροι επικαλούνται και άσχετες διατάξεις που ερμηνεύουν υπέρ του πελάτη τους, καταβάλλοντας προσπάθεια να πείσουν το δικαστήριο και καθότι οι λαϊκοί δικαστές δεν είχαν νομική παιδεία (Iura non novit curia) ενίοτε πείθονταν, διαφορετικά ο αττικός νόμος προέβλεπε την πλήρωση του νομοθετικού κενού από τους δικαστές με την κρίση «δικαίου ανδρός» (Δημοσθένης, Προς Λεπτίνην 118: «και περί τούτων αν νόμοι ή μη ώσι, γνώμη ταη δικαιοτάτη κρίνειν»).
• Οι θεμελιώδεις αρχές που διέπουν το πολίτευμα της δημοκρατικής Αθήνας ήταν η ισονομία και η ελευθερία. Η λέξη ισονομία συχνά υποδήλωνε το δημοκρατικό πολίτευμα. Η ελευθερία είναι το ίδιο το περιεχόμενο της δημοκρατίας. Ο πολίτης είναι εξ ορισμού ελεύθερος με μόνο τον περιορισμό της υπακοής στο νόμο, στη δημιουργία του οποίου συνέβαλε και ο ίδιος.  Άρα, πολιτική ελευθερία είχαν μόνο εκείνοι που είχαν την ιδιότητα του πολίτη.