ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ - ΚΛΑΣΣΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ - ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ

Η απονομή της δικαιοσύνης: διαιτησία (κλασικοί χρόνοι)

·         Το «φυσικό δικαίωμα» του ατόμου να καταφύγει σε διαιτησία είναι τόσο παλιό όσο και οι ανθρώπινες κοινωνίες.  Από τη στιγμή που οργανώθηκαν σε πρότυπα οιονεί πολιτειακά (όχι ακριβώς πολιτειακά) υιοθέτησαν γρήγορα τυπικούς τρόπους για να επιλύουν τις διαφορές μεταξύ των μελών τους.

·         Ο αρχηγός της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκουν οι διάδικοι ή κάποιο άλλο μέλος της καλείται να επιλύσει τη διαφορά και να επαναφέρει την κοινωνική ειρήνη στο εσωτερικό της ομάδας. Ο «φυσικός» αυτός διαιτητής ή δικαστής περιβάλλεται από δικαιοδοτικές εξουσίες οι οποίες του έχουν αναγνωριστεί λόγω του προσωπικού του κύρους, ενώ η απόφαση του είναι εκτελεστή χάρη στην πίεση της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκουν τα μέρη.
·         Σύνδεση αρχαϊκών με κλασικών χρόνων: Κατά το αρχικό στάδιο αλλά και στο μεταγενέστερο, η διαιτησία δεν συνιστά αντίδραση απέναντι στην κρατική δικαιοδοτική εξουσία. Η επίλυση  της διαφοράς από ένα ή περισσότερα πρόσωπα της επιλογής των διαδίκων αποτελούσε ανέκαθεν μια πρακτική αυτόνομη, παράλληλη και εναλλακτική της κρατικής ή οιονεί κρατικής δικαιοδοσίας τόσο στην αρχαϊκή όσο και στην κλασική Ελλάδα. Ως εκ τούτου, η καταφυγή σε διαιτητική παρέμβαση δεν ανταγωνίζεται την εξουσία των πολιτειακών δικαιοδοτικών οργάνων, αλλά την άσκηση αντιποίνων, την αυτοδύναμη ικανοποίηση των κάθε είδους αξιώσεων, πρακτική διαδεδομένη και νόμιμη στους αρχαϊκούς χρόνους. Η ανάγκη αποκατάστασης της κοινωνικής ειρήνης αφενός και ο ερμητισμός (κάθε πόλη κράτος είχε κλειστό δίκαιο ότι ίσχυε σε αυτήν δεν ίσχυε σε άλλη) των ελληνικών πόλεων στο πεδίο της απονομής της δικαιοσύνης (οι ξένοι δεν είχαν κατά κανόνα πρόσβαση στα δικαστήρια) αφετέρου κατέστησαν την διαιτησία εσωτερική και διεθνή, σε πρακτική ιδιαίτερα διαδεδομένη και εκτιμούμενη από τους Αρχαίους.

Πολιτειακή και ιδιωτική απονομή της δικαιοσύνης (κλασικοί χρόνοι)

·         Απασχολεί ακόμα τους ιστορικούς του αρχαίου ελληνικού δικαίου το ερώτημα αν η διαιτησία προηγήθηκε ή γεννήθηκε ταυτόχρονα με την πολιτειακή δικαιοδοτική εξουσία.  Για ορισμένους, η διαιτησία προηγήθηκε / ήταν πρόδρομος της κρατικής δικαιοσύνης και για άλλους (ορθότερη άποψη) δεν προηγήθηκε αλλά οι δύο μορφές επίλυσης των διαφορών συνυπήρξαν χρονικά.

·         Στους κλασικούς χρόνους παρότι υπήρχαν πολιτειακά όργανα οι πολίτες πήγαιναν στους διαιτητές για την επίλυση των διαφορών τους κυρίως ανθρωποκτονίες λόγω της αντεκδίκησης. Αυτό γινόταν λόγω των κοινωνικών ηθών και όχι νόμων που ήθελαν προτού μια υπόθεση έλθει ενώπιον δικαστηρίου να έχει προηγηθεί  προσπάθεια διαιτητικής επίλυσής της από πρόσωπο κοινής εμπιστοσύνης των μερών.  Χαρακτηριστικό είναι ότι για τον Ισοκράτη, η προτίμηση της διαιτητικής οδού αντί της δικαστηριακής συγκαταλέγεται μεταξύ των γνωρισμάτων του καλού πολίτη.

·         Το αττικό δίκαιο γνωρίζει δύο είδη διαιτησίας την δημόσια και την ιδιωτική.

·         Οι δημόσιοι ή αιρετοί διαιτητές αναφέρονται από τον Αριστοτέλη μεταξύ των κληρωτών αρχών της πόλης. Ως δημόσιοι διαιτητές κληρώνονται πολίτες που έχουν συμπληρώσει το 60^ο έτος, η δε άρνηση του κληρωθέντος να αναλάβει τα καθήκοντα του διαιτητή επισύρει την ποινή της ατιμίας.

·         Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι αρμοδιότητες των αιρετών διαιτητών είναι ιδιαίτερα εκτεταμένες: κάθε υπόθεση με αντικείμενο άνω των δέκα δραχμών περιέρχεται στους διαιτητές οι οποίοι προσπαθούν να συμβιβάσουν τα μέρη, αν δεν επιτύχουν δικάζουν και εκδίδουν απόφαση η οποία όμως για να είναι δεσμευτική πρέπει γίνει δεκτή και από τα δύο μέρη.

·         Η προσφυγή στους αιρετούς διαιτητές δεν είναι αποτέλεσμα ιδιωτικής συμφωνίας αλλά είναι υποχρεωτική σε ορισμένες υποθέσεις και οι δημόσιοι διαιτητές δεν επιλέγονται από τα μέρη αλλά ορίζονται από το κράτος.

·         Η απόφαση των δημόσιων διαιτητών είναι δεσμευτική εφόσον την αποδέχονται τα μέρη αλλιώς η υπόθεση εισάγεται στο δικαστήριο το οποίο και αποφασίζει επί τη βάσει του αποδεικτικού υλικού που προσκομίστηκε ενώπιον των αιρετών διαιτητών.

·         Τον θεσμό της δημόσιας διαιτησίας εκτός από την Αθήνα την απαντάμε και σε άλλες ελληνικές πόλεις όπως στην πόλη Αρκεσίνη της Αμοργού όπου αναφέρονται ως διαλλάκτες. Ειδικότερα, προτού εισαχθούν προς κρίση στο αστικό δικαστήριο ή στο δικαστήριο τρίτης πόλεως όλες οι υποθέσεις εισάγονται ενώπιον των διαλλακτών, οι οποίοι είτε τάσσουν (καταδικάζουν σε καταβολή χρηματικού ποσού) είτε πείθουν (πείσαντες) τους διαδίκους και επιτυγχάνουν συμβιβασμό μεταξύ τους είτε επιβάλλουν στον οφειλέτη να προβεί σε έγγραφη αναγνώριση χρέους ενώπιον των χρεωφυλάκων. Η μη συμμόρφωσή προς την διοικητική απόφαση επισύρει την δίωξη του συμμορφούμενου. Αν η διαιτησία δεν οδηγήσει σε έκδοση σχετικής απόφασης, οι διαλλάκτες της Αμοργού κρίνουν κατά  αποκλειστικότητα αν η υπόθεση θα πρέπει να εισαχθεί στο δικαστήριο ή όχι.

Ιδιωτική διαιτησία (κλασικοί χρόνοι)

·         Αμέσως μετά την κατάλυση του ολιγαρχικού καθεστώτος, 403/402, μετά από πρόταση του Ευκλείδη, οι Αθηναίοι ψηφίζουν τον νόμο περί διαιτησίας.

·         Στον αθηναϊκό νόμο, η συμφωνία διαιτησίας υποδηλώνεται από την φράση «βούλωνται διαιτητήν έλεσθαι».  Σε άλλα σημεία η συμφωνία αναφέρεται ως «συνθήκη». Συχνά προηγείται η κλήτευση του αντιπάλου (πρόκληση).

·         Όπως ο νόμος δεν ορίζει, η συμφωνία διαιτησίας μπορεί να είναι προφορική ή έγγραφη, ενώπιον μαρτύρων ή χωρίς να περιβληθεί καμία δημοσιότητα. Η μορφή της συμφωνίας υπαγορεύεται από υποκειμενικούς παράγοντες που σχετίζονται με τους πρωταγωνιστές της αντιδικίας και τον κοινωνικό και επαγγελματικό τους περίγυρο. Αν τα μέρη ανήκουν στον ίδιο κοινωνικό-επαγγελματικό χώρο, ο έγγραφος τύπος της συμφωνίας είναι περιττός. Αν αντίθετα, ανήκουν σε διαφορετικούς κοινωνικο-πολιτικούς χώρους, τότε η συμφωνία διαιτησίας περιβάλλεται τον έγγραφο τύπο και προβλέπονται σε αυτήν όλα τα επιμέρους στοιχεία της διαιτητικής διαδικασίας από τον ορισμό του ή των διαιτητών μέχρι την εκτέλεση της διαιτητικής απόφασης (δίατα επί ρητοίς).

·         Η ιδιωτική διαιτητική διαδικασία επεκτείνεται σε έναν ιδιαίτερο ευρύ κύκλο προσώπων: πολίτες, μέτοικοι ή ξένοι (γεννημένοι εκτός πόλης κράτους αλλά κατοικούν εκεί), εκ γενετής ελεύθεροι ή απελεύθεροι, άνδρες ή γυναίκες, ενήλικες ή ανήλικοι, όλοι έχουν πρόσβαση στη διαιτητική οδό ώστε να επιλύσουν τις διαφορές τους.

·         Η ιδιότητα του πολίτη δεν αποτελεί προϋπόθεση για την ανάληψη καθηκόντων διαιτητή. Με εξαίρεση τις γυναίκες και τους δούλους κάθε πρόσωπο νομιμοποιείται να αναλάβει την εξωδικαστική επίλυση μιας ιδιωτικής διαφοράς.

·         Ένας όρος που απαντά ιδιαίτερα συχνά στις πηγές για να υποδηλώσει τους διαιτητές είναι ο όρος «φίλοι».  Η επιλογή της λέξης δεν είναι τυχαία είναι αποκαλυπτική για τη φύση και το σκοπό του θεσμού. Η διαιτησία εδώ είναι ένα έργο που για να παιχτεί ως τέλος, απαιτεί ειρηνικό σκηνικό. Αποδεικνύοντας διαλλακτικότητα και εμπιστοσύνη, οι αντίπαλοι εγκαταλείπουν τα όπλα για να αφεθούν στις συμβουλές.

·         Πεδίο άσκησης της διαιτησίας σύμφωνα με τις διατάξεις του αθηναϊκού νόμου είναι οι ιδιωτικές έννομες σχέσεις  όπως διαχείριση περιουσίας ανηλίκου, διανομή κληρονομιαίας περιουσίας, ύψος προίκας, περιουσιακές διαφορές μεταξύ αδελφών, καταβολή αποζημιώσεως για πραγματικά ελαττώματα πωληθέντος πράγματος, υποχρεώσεις εγγυητών, χρηματικό δάνειο μεταξύ μελών ενός συλλόγου ή ακόμα μια περίπτωση λόγω εξύβρισης κοκ.

·         Αφού μεσολαβήσει η σχετική συμφωνία μεταξύ των μερών η διαιτητική διαδικασία αρχίζει την προκαθορισμένη ημέρα στον προκαθορισμένο τόπο. Η διαιτησία πραγματοποιείται κεκλεισμένων των θυρών. Συνιστά υπόθεση «μεταξύ φίλων» που υποχρεούνται να τηρήσουν το καθήκον εχεμύθειας και να  μην διαδώσουν όσα περιέλθουν στη γνώση τους κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Κατά τρόπο ανάλογο οι διαιτητές των ολυμπιακών αγώνων δεσμεύονται ενόρκως να μην διαδώσουν πληροφορίες που αφορούν στους αθλητές και οι οποίες περιήλθαν στη γνώση τους κατά τη διάρκεια της προπόνησης.

·         Η συμφωνία διαιτησίας περιλαμβάνει κατά κανόνα τη ρήτρα εκτελεστότητας απόφασης η οποία υποδηλώνεται από το ρήμα εμμένειν (που σημαίνει ότι η απόφαση εκτελείται). Με τη ρήτρα αυτή τα μέρη δεσμεύονται καμιά φορά και ενόρκως ότι θα σεβαστούν την απόφαση που θα εκδώσει ο διαιτητής η οποία όμως είναι εκτελεστή ακόμα και αν γίνει ρητή σχετική διακήρυξη. Το εκτελεστό των διαιτητικών αποφάσεων προκύπτει εμμέσως από τον ίδιο αθηναϊκό νόμο, ο οποίος καθιστά αμετάκλητες τις αποφάσεις των ιδιωτικών διαιτητών.

Ιδιωτική διαιτησία versus δημόσιας διαιτησίας (πολιτειακή δικαιοδοσία) (κλασικοί χρόνοι)

1^η διαφορά: (ιδιωτική συμφωνία) Η προσφυγή στους αιρετούς διαιτητές δεν είναι αποτέλεσμα ιδιωτικής συμφωνίας όπως στην ιδιωτική διαιτησία αλλά είναι υποχρεωτική σε ορισμένες υποθέσεις και οι δημόσιοι διαιτητές δεν επιλέγονται από τα μέρη αλλά ορίζονται από το κράτος.

2^η διαφορά: (ποιους αφορά) Η ιδιωτική διαιτητική διαδικασία επεκτείνεται σε έναν ιδιαίτερο ευρύ κύκλο προσώπων: πολίτες, μέτοικοι ή ξένοι (γεννημένοι εκτός πόλης κράτους αλλά κατοικούν εκεί), εκ γενετής ελεύθεροι ή απελεύθεροι, άνδρες ή γυναίκες, ενήλικες ή ανήλικοι, όλοι έχουν πρόσβαση στη διαιτητική οδό ώστε να επιλύσουν τις διαφορές τους. Αντίθετα με την πολιτειακή δικαιοδοσία όπου κατά κανόνα περιορίζεται στους πολίτες (να έχουν δηλαδή την ιδιότητα του πολίτη).

3^η διαφορά: (ιδιότητα πολίτη στον διαιτητή) Η ιδιότητα του πολίτη δεν αποτελεί προϋπόθεση για την ανάληψη καθηκόντων διαιτητή. Με εξαίρεση τις γυναίκες και τους δούλους κάθε πρόσωπο νομιμοποιείται να αναλάβει την εξωδικαστική επίλυση μιας ιδιωτικής διαφοράς. Ως δημόσιοι διαιτητές κληρώνονται πολίτες (έχουν την ιδιότητα του πολίτη) που έχουν συμπληρώσει το 60^ο έτος, η δε άρνηση του κληρωθέντος να αναλάβει τα καθήκοντα του διαιτητή επισύρει την ποινή της ατιμίας.

4^η διαφορά: (επιλογή διαιτητή) Ένας όρος που απαντά ιδιαίτερα συχνά στις πηγές για να υποδηλώσει τους διαιτητές είναι ο όρος «φίλοι». Στην ιδιωτική διαιτησία ο αρχηγός της κοινωνικής ομάδας των διαδίκων ή κάποιο άλλο μέλος καλείται να επιλύσει τη διαφορά και να επαναφέρει την ειρήνη ανάμεσα στα μέλη της κοινωνικής ομάδας. Αντίθετα οι δημόσιοι διαιτητές είναι αποτέλεσμα κλήρωσης από το κράτος.

5^η διαφορά: (τρόπος διεξαγωγής) Η διαιτησία εδώ είναι ένα έργο που για να παιχτεί ως τέλος, απαιτεί ειρηνικό σκηνικό όπου αποδεικνύοντας διαλλακτικότητα και εμπιστοσύνη, οι αντίπαλοι εγκαταλείπουν τα όπλα για να αφεθούν στις συμβουλές. Ενώ αντίθετα με την πολιτειακή δικαιοδοσία όπου διεξάγεται σε ένα πεδίο μάχης.

6^η διαφορά: (δημοσιότητα) Αφού μεσολαβήσει η σχετική συμφωνία μεταξύ των μερών η διαιτητική διαδικασία αρχίζει την προκαθορισμένη ημέρα στον προκαθορισμένο τόπο. Η διαιτησία πραγματοποιείται κεκλεισμένων των θυρών. Συνιστά υπόθεση «μεταξύ φίλων» που υποχρεούνται να τηρήσουν το καθήκον εχεμύθειας και να  μην διαδώσουν όσα περιέλθουν στη γνώση τους κατά τη διάρκεια της διαδικασίας. Κατά τρόπο ανάλογο οι διαιτητές των ολυμπιακών αγώνων δεσμεύονται ενόρκως να μην διαδώσουν πληροφορίες που αφορούν στους αθλητές και οι οποίες περιήλθαν στη γνώση τους κατά τη διάρκεια της προπόνησης. Ενώ η πολιτειακή δικαιοδοσία  δίνει αφορμή για ένα δημόσιο θέαμα.

7^η διαφορά: (απόφαση) Στην ιδιωτική διαιτησία με τη ρήτρα εκτελεστότητας της απόφασης τα μέρη δεσμεύονται  καμιά φορά και ενόρκως να σεβαστούν την απόφαση που θα εκδώσει ο διαιτητής  ενώ στη δημόσια διαιτησία η απόφαση είναι δεσμευτική εφόσον την αποδεχτούν και τα δύο μερη.