ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ - ΑΡΧΑΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ - ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΞΕΡΕΤΕ;

Δικαστικός αγώνας ομηρικών χρόνων (αρχαϊκοί χρόνοι)

• Πρόκειται για το χωρίο της 18ης Ραψωδίας της Ιλιάδας όπου ο ποιητής περιγράφει τις εικόνες που χάραξε ο Ήφαιστος πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα. Μεταξύ άλλων, σφυρηλάτησε ένα δικαστικό αγώνα με αφορμή μια διαφορά μεταξύ δύο ανδρών. Η διένεξη προέκυψε από τη θανάτωση ενός προσώπου.
• Κατά τους ομηρικούς χρόνους η οικογένεια του θύματος είχε δικαίωμα αυτοδικίας και ο δράστης είχε δικαίωμα εξαγοράς της αυτοδικίας με καταβολή περιουσιακών στοιχείων. Στην αρχή η εξαγορά της αυτοδικίας ήταν προαιρετική και μετά έγινε υποχρεωτική.
• Στην ομηρική σκηνή, δύο πρόσωπα φιλονικούν για το εάν μεσολάβησε ή όχι εξαγορά του δικαιώματος αυτοδικίας και για το λόγο αυτό προσφεύγουν στην δικαιοσύνη. Στην αρχή απευθύνονται σε ένα τρίτο πρόσωπο, τον Ίστορα, ο οποίος δεν καταφέρνει να τους συνετίσει και έτσι η υπόθεση εισάγεται σε ένα πολυμελές δικαιοδοτικό όργανο, τους γέροντες. Πρόκειται για υβρίδια μορφή δικαιοδοτικού οργάνου που δύσκολα εντάσσεται στα σημερινά σχήματα απονομής της δικαιοσύνης. Το αξιοπερίεργο είναι ότι οι γέροντες δεν εκδίδουν απόφαση, αλλά ο ένας μετά τον άλλο εκφέρουν γνώμη και υπερτερεί η ορθότερη.
• Ο Ίστωρ (σημαίνει αυτός που γνωρίζει) πιθανών να είναι ένας διαλλάκτης (βλ. στους Κλασικούς Χρόνους Δημόσια και Ιδιωτική Διαιτησία) ο οποίος είναι κάποιο μέλος της κοινωνικής ομάδας των διαδίκων που γνώριζε πρόσωπα και πράγματα. Ο διαλλάκτης καλείται να επιλύσει τη διαφορά ώστε να ικανοποιούνται και τα δύο μέρη ενώ οι γέροντες εφόσον δεν επιτευχθεί συμφιλίωση ή συμβιβασμός, εκδίδουν απόφαση δεσμευτική για τα μέρη, άσχετα αν τους ικανοποιεί ή όχι.
• Κατά κανόνα, επί εκούσιας διαιτησίας, ο διαιτητής επιλέγεται ad hoc (κάποιος διαιτητής επιλέχθηκε για αυτόν τον διχασμό και μόνο) προκειμένου να επιλύσει συγκεκριμένη διαφορά. Στην Οδύσσεια όμως γίνεται λόγος για κατά επάγγελμα διαιτητές οι οποίοι βρίσκονταν όλη την ημέρα στην αγορά και επέλυαν τις διαφορές που τους υποβάλλονταν.

Ο «κώδικας» της Γόρτυνος (αρχαϊκοί χρόνοι)

• Το εκτενέστερο και πληρέστερο αρχαίο ελληνικό νομοθέτημα που έχει διασωθεί προέρχεται από την κρητική πόλη Γόρτυνα. Πρόκειται για τον κώδικα της Γόρτυνος που χαράχθηκε σε μαρμάρινες στήλες που ανακαλύφθηκαν κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα μ.Χ.
• Για την εποχή εκείνη, ο νόμος της Γόρτυνος είναι κώδικας. Πληροί την προϋπόθεση της κανονιστικότητας (οι διατάξεις του έχουν χαρακτήρα γενικό, αφηρημένο και απρόσωπο) και της επιτακτικότητας (έχει δεσμευτική ισχύ για τα υποκείμενα που αφορά).
• Χρονολογείται 480 έως 460 π.Χ. και παρουσιάζει εσωτερική ενότητα, περιλαμβάνει 26 εσωτερικές παραπομπές σε άλλες διατάξεις του κώδικα. Αρχίζει με επίκληση των Θεών, ενώ πουθενά δεν αναφέρεται η αρχή που τον εξέδωσε (είναι δηλαδή αγνώστου πατρότητας).
• Ενσωματώνει παλαιότερο γραπτό δίκαιο του 7ου αιώνα π.Χ. καθώς και ακόμα αρχαιότερα στοιχεία της προφορικής παράδοσης. Οι διατάξεις καλύπτουν αστικό, ποινικό και δικονομικό δίκαιο. Δεν ρυθμίζει όμως την ανθρωποκτονία, λόγω του ότι διατηρήθηκαν παλαιότερες διατάξεις σχετικές με την ανθρωποκτονία.
• Αποκαλύπτει μια ιδιαίτερη σύνθεση κοινωνικής διαστρωμάτωσης της Γόρτυνας: ελεύθεροι πολίτες, ελεύθεροι χωρίς πολιτικά δικαιώματα (απέταιροι), δουλοπάροικοι και δούλοι. Οι ελεύθεροι πολίτες διακρίνονται σε τέσσερις ηλικιακές τάξεις που καθορίζονται από την βιολογική ωριμότητα και τη δημόσια εκπαίδευση κάθε ηλικίας.
• Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σειρά των διατάξεων. Οι πρώτες διατάξεις του κώδικα αναφέρονται στην διεκδίκηση της κυριότητας ενός δούλου ή ενός προσώπου του οποίου αμφισβητείται η ελευθερία. Ακολουθούν διατάξεις για αδικήματα κατά των ηθών, όπως η αποπλάνηση, η ασέλγεια και η μοιχεία, διατάξεις οικογενειακού δικαίου (διαζύγιο, λύση του γάμου λόγω θανάτου, έκθεση τέκνων, περιουσιακές σχέσεις συζύγων διαρκούντος του γάμου), διατάξεις κληρονομικού, εμπράγματου, ενοχικού κλπ. Αναφορικά με τα αδικήματα βιασμού και της μοιχείας εξαρτά το ύψος της προβλεπόμενης χρηματικής ποινής  από την ιδιότητα (ελεύθερος, απέταιρος, δουλοπάροικος, δούλος) του θύματος και του δράστη.
• Σηματοδοτεί το τέλος των πρώιμων χρόνων και τις απαρχές ενός ωριμότερου και πιο τεχνικού συστήματος δικαίου.

 

Θέμις-δίκη-νόμος (αρχαϊκοί χρόνοι)

• Οι όροι «δίκαιο» με την έννοια της έννομης τάξης και «νόμος» απουσιάζουν από τα ομηρικά έπη.
•  Αντίθετα, απαντούν συχνά οι όροι «θέμις» και «δίκη».
•   Ο όρος «θέμις» που χρησιμοποιείται από τους μυκηναϊκούς χρόνους (εκτός από την ομώνυμη θεότητα) υποδηλώνει τη σταθερότητα που αντιδιαστέλλεται με τη βία ή ακόμα τις θεϊκές αποφάσεις και τους χρησμούς. Η ομώνυμη θεότητα υπαγορεύει αποφάσεις εμπνευσμένες από το Δία.  Από τον όρο «θέμις» προέρχεται και ο όρος «θέμιστες» που συνδέεται με την απονομή της δικαιοσύνης από αρχαϊκούς δικαστές, τους «δικασπόλους». 
•  Και η «Δίκη» υπήρξε θεότητα του ελληνικού πανθέου. Ετυμολογείται από το ρήμα «δείκνυται». Προτού αποκτήσει την έννοια του δικαστικού αγώνα και του ένδικου μέσου, ο όρος «δίκη» σήμαινε τη δικαιοσύνη και τη δικαστική απόφαση.
•  Η λέξη «νόμος» αποκτά έννοια του γραπτού και επιτακτικού κανόνα δικαίου από τον 5^ο αιώνα και εξής.  Αρχαιότεροι συναφείς όροι είναι: «θεθμός-τεθμός-θεσμός-θεσμίον ή θέσμιον» (από το ρήμα «τίθημι», «ο θεσμός», «η διάταξη» νόμου ή σύμβασης) και «ρήτρα» («ο δεσμευτικός λόγος», η «προφορική συμφωνία», «η απόφαση»).  Αρχικά κανένας από τους παραπάνω όρους δεν προϋπέθετε έγγραφη μορφή.
•  Η έννοια του «νόμου» (από το ρήμα «νέμω» που σημαίνει μοιράζω) πρωτοεμφανίζεται στο έργο του Ησιόδου. Έχει θεία προέλευση και η συμμόρφωση προς το περιεχόμενο του νόμου διακρίνει τον άνθρωπο από τα ζώα.  Στους χρόνους του Ησίοδου ο «νόμος» συγχέεται ακόμα και με θρησκευτικές πεποιθήσεις, τις επιταγές της κοινωνικής ηθικής ή ακόμα και με τους κανόνες της υγιεινής.
•  Οι πρώτοι μεγάλοι νομοθέτες (Ζάλευκος και Χάρωνδας,  7^ος αι. π.Χ.) έζησαν προτού η έννοια του «νόμου» περιέλθει αποκλειστικά στην ανθρώπινη αρμοδιότητα, πράγμα που δεν θα συμβεί παρά στα τέλη του 6^ου ή τις αρχές του 5^ου αιώνα, οπότε και παύει να χρησιμοποιείται ο προηγούμενος όρος «θεσμός». 
•  Ακόμα και στον Πίνδαρο (520-460 π.Χ.) η έκφραση «νόμων πάντων βασιλεύς» συνδέεται με την κοσμική τάξη, μέρος της οποίας αποτελεί και η έννομη τάξη. Από τη δισυπόστατη φύση του «νόμου» (κανόνας της κοσμικής ή της μεταφυσικής τάξης και αναγκαστικός κανόνας ανθρώπινης συμπεριφοράς) πήγασε η ιδέα της σύγκρουσης δύο επιταγών, μεταξύ των άγραφων νόμων και των αναγκαστικών κανόνα που επέβαλε η πόλις, θέμα που αποτέλεσε τον πυρήνα της αρχαίας τραγωδίας. 

Κοινά χαρακτηριστικά των αρχαϊκών μεταρρυθμίσεων (αρχαϊκά χρόνια)

·         Καθώς έρχονται να εκτοπίσουν μια καθαγιασμένη παράδοση όσον αφορά το δίκαιο, χρειάζεται και οι αρχαϊκές νομοθεσίες να έχουν θεϊκή παράδοση.

·         1^ο κοινό χαρακτηριστικό: (έργα που έρχονται να εκτοπίσουν τα παλιά με θεϊκή προέλευση) Τα παλιά νομοθετήματα προέρχονταν από τον Δία, ευθέως ή μέσω του Απόλλωνα, οι δημιουργοί τους τις παρέλαβαν μέσω θείας αποκάλυψης ή τις υιοθέτησαν από μια μακρινή και μυστηριώδη ξένη χώρα (πχ Αίγυπτος, Κρήτη) όπου ταξίδεψαν για το σκοπό αυτό. Οι βασιλείς της Σπάρτης βρίσκονταν σε διαρκή επικοινωνία με το μαντείο των Δελφών ενώ οι νομοθέτες ζητούσαν και αυτοί τη γνώμη των θεών προτού προβούν στις μεταρρυθμίσεις τους. Με το έργο των νομοθετών γίνεται εμφανής η σχέση μεταξύ πολιτειακού καθεστώτος και κυριαρχίας του νόμου, ο οποίος αρχίζει να αποδεσμεύεται από τη θρησκεία. Δεν αποτελεί υπαγόρευση ή επιταγή των θεών όπως συνέβαινε στα ομηρικά έπη, αλλά έργο ανθρώπινο και ορθολογικό.  Οι μεταβολές δεν πραγματοποιήθηκαν κατά το ίδιο ακριβώς χρονικό σημείο ούτε με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις ελληνικές πόλεις.

·         2^ο κοινό χαρακτηριστικό: (έργα για αποκατάσταση κοινωνικής ειρήνης) Στο έργο όλων των αρχαϊκών νομοθετών υπάρχουν οι ίδιες προτεραιότητες: μέσω της νομοθεσίας επιδιώκεται να τεθεί τέλος σε μια στάση, στη διχόνοια που ενέσκηψε στο εσωτερικό της κοινωνικής ομάδας και να αποκατασταθεί η κοινωνική ειρήνη. Οι κρίσεις όλες της εποχής οφείλονται είτε σε διαμάχες μεταξύ αριστοκρατικών οικογενειών για την κατάληψη της εξουσίας είτε στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει η αγροτική τάξη λόγω της κατάτμησης των ιδιοκτησιών μετά από αλλεπάλληλες κληρονομικές διαδοχές ή λόγω χρεών. Οι προτεραιότητες επομένως ήταν: η ρύθμιση της ανθρωποκτονίας (λόγω αντεκδίκησης) και της κληρονομικής διαδοχής με τις προεκτάσεις της στο καθεστώς της έγγειας ιδιοκτησίας.

·         3^ο κοινό χαρακτηριστικό: (έργα που δεν ήταν κώδικες) Από μαρτυρίες για το έργο των νομοθετών που έχουν διασωθεί προκύπτει ότι τα πρόσωπα αυτά κατέγραψαν κανόνες κοινωνικής συμπεριφοράς  χωρίς να προκύπτει ότι οι κανόνες αυτοί πήραν τη μορφή κωδικών ώστε να επρόκειτο για να ευρύτερου περιεχομένου νομοθετικό έργο που περιελάμβανε το σύνολο των επιτακτικών κανόνων δικαίου μιας δεδομένης κοινωνίας.

·         4^ο κοινό χαρακτηριστικό: (έργα από νομοθέτες: διαλλάκτες ή τυράννους) Οι αρχαϊκοί νομοθέτες έχοντας λάβει σχετική εξουσιοδότηση, νομοθετούν.  Το θεσμικό πλαίσιο της δραστηριότητάς τους εξαρτιόταν αν ήταν διαλλάκτες ή τύραννοι. Ως διαλλάκτης, ο νομοθέτης εξουσιοδοτείται από το σύνολο του λαού, από όλες τις κοινωνικές ομάδες, τις οποίες καλείται να συμφιλιώσει μέσω της νομοθεσίας. Ως τύραννος, νομοθετεί κυρίως για την τάξη που τον έφερε στην εξουσία και η οποία προφανώς είναι και η πιο πολυάριθμη ή τουλάχιστον πιο πιεστική.

·         5^ο κοινό χαρακτηριστικό: (έργα που έγιναν γραπτά) Οι αρχαϊκοί νομοθέτες δεν έσπευσαν να κωδικοποιήσουν το άγραφο δίκαιο στο σύνολό του. Το έργο τους συνίστατο από επιλογή κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς που ήταν καθοριστική για την κοινωνική συμβίωση. Οι διατάξεις αυτές καταγράφηκαν χωρίς να χάσουν την ατομικότητά τους, και σε αυτούς προστέθηκαν και άλλοι έγγραφοι πλέον κανόνες που είτε άνηκαν στο παλαιό άγραφο δίκαιο είτε επρόκειτο για νεοσύστατες διατάξεις.

·         6^ο κοινό χαρακτηριστικό: (έργα που ήρθαν να άρουν την αντιφατικότητα των προφορικών κανόνων δικαίου) Πρώτο μέλημα των αρχαϊκών νομοθετών πρέπει να υπήρξε η γνώση των κάθε είδους κανόνων δικαίου που εφαρμόζονταν από τους συγχρόνους τους. Εθιμικές διατάξεις, νομολογιακές αποφάσεις αλλά και συμφωνίες, ιδιωτικές ή «διεθνείς», προφορικές ή γραπτές, συνιστούν κανόνες δικαίου τους οποίους όφειλε να λάβει υπόψη του ο αρχαϊκός νομοθέτης.  Η ετερογένεια αυτών αλλά και η ανασφάλεια του μέσου παράδοσής τους (προφορικός λόγος στην πλειοψηφία) οδήγησε σε αντιφατικότητα κανόνων  δικαίου  την οποία ήρθαν να εξαλείψουν οι νομοθέτες. Η ουσία του έργου των νομοθετών ήταν η επιλογή μεταξύ δύο ή και περισσοτέρων δικαιικών λύσεων, αυτής με τις λιγότερες δυσμενείς συνέπειες για τα οικονομικά, ηθικά ή άλλα συμφέροντα  του κοινωνικού συνόλου. Μέσω επομένως της νομοθεσίας, οι νομοθέτες επιδιώκουν να διαλλάξουν, να συμφιλιώσουν ή να ικανοποιήσουν αυτούς που τους έδωσαν την νομοθετική ή και άλλη δημόσια εξουσία.

ΝΟΜΕΘΕΤΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΑΪΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ:

Ζάλευκος (αρχαϊκοί χρόνοι)

•   Όπως οι θέμιστες συνδέονταν κατά τρόπο άμεσο (χρησμοί) ή έμμεσο (αποφάσεις βασιλέων) με τη θρησκεία έτσι και οι πρώτες νομοθεσίες αποδίδονται σε μεταφυσική παρέμβαση.
• Γύρω στο 663 π.Χ. στους Επιζεφυρίους Λοκρούς της Κάτω Ιταλίας ο Ζάλευκος εκδίδει μετά από χρησμό που του υπαγόρευσε η θεά Αθηνά σειρά νόμων που αργότερα υιοθέτησαν και άλλες ελληνικές πόλεις. 
• Το πρωτότυπο κείμενο της νομοθεσίας δεν έχει σωθεί.
•   Επιδιώκοντας ο Ζάλευκος την νομοθετική σταθερότητα συμπεριέλαβε στην νομοθεσία του διατάξεις που εμπόδιζαν τις νομοθετικές αλλαγές και κατ επέκταση τις κοινωνικές αλλαγές. Χαρακτηριστικά η μεταβολή των νόμων επιτρεπόταν μεν αλλά με κεφαλικό κίνδυνο δηλαδή καθένας που ήθελε να προτείνει έναν νέο νόμο ή μια αλλαγή σε ήδη υπάρχοντα νόμο έπρεπε να εμφανιστεί ενώπιον του Συμβουλίου της πόλης και σε περίπτωση που αυτό ψήφιζε ενάντια στην πρόταση του αμέσως έχανε τη ζωή του. 
•   Στο Ποινικό δίκαιο καθιερώθηκε η αρχή του αντιπεπονθότος (της ανταπόδοσης) και αφαιρέθηκε από τους δικαστές η εξουσία να ορίζουν οι ίδιοι την ποινή για κάθε αδίκημα. Έτσι έληξε το καθεστώς αυθαιρεσίας που επικρατούσε μέχρι τότε, αφού ο δικαστής δεν μπορούσε πλέον να τιμωρεί κατά βούληση. Ως προς το φόνο δεν υπήρχαν ιδιαίτερες ρυθμίσεις καθώς τότε θεωρούταν ιδιωτική υπόθεση που αφορούσε τον οίκο του θύματος. Επίσης νόμος απαγόρευε την είσοδο κάποιου που ήταν οπλισμένος στο SenateHouse. 
•   Δια πρώτη φορά ψηφίστηκε και καθιερώθηκε η πιο βασική ποινική αρχή: Ουδεμία ποινή άνευ νόμου. (nulla pene sine lege). Ο Ζάλευκος είναι ο πρόδρομος αυτής της παγκόσμιας βασικής αρχής. Δεν είναι δυνατό να δικάσουμε κάποιον χωρίς νόμο.
•  Η γη ήταν αναπαλλοτρίωτη και η αγοραπωλησία της επιτρεπόταν μόνο για πολύ σοβαρούς λόγους. Απαγορευόταν η ύπαρξη μεταπρατών γεωργικών προϊόντων καθώς η έννομη τάξη δεν έβλεπε θετικά την προοπτική δημιουργίας τάξης εμπόρων. Ως προς το δάνειο προτιμήθηκε η απόδειξη με μάρτυρες και απαγορεύτηκε το δάνειο με έγγραφο.
•  Ο Ζάλευκος ήταν ιδιαίτερά απαιτητικός στην αυστηρή εφαρμογή των νόμων, άσχετα με την κοινωνική ή δημόσια θέση του καθενός. Αναφέρεται ότι όταν ο γιος του καταδικάστηκε σε τύφλωση για μοιχεία , ο Ζάλευκος δε ζήτησε να μην εκτελεστεί η ποινή, πρότεινε όμως να αφαιρεθεί ένα μάτι από τον ίδιο και ένα από το γιο του.
•  Η νομοθεσία του Ζάλευκου χρησιμοποιήθηκε και σε άλλες πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας και επέδρασε στην ρωμαϊκή νομοθεσία και στο Δωδεκάδελτο.
•  Για τον ίδιο σκοπό, ο Σόλων θα περιλάβει στη νομοθεσία του ρητή διάταξη που απαγόρευε τη μεταβολή των νόμων. Περιορισμός της δυνατότητας μεταβολής και ερμηνείας των νόμων, καθορισμός της ποινής από τον νόμο και όχι πλέον από τον δικαστή, απαγόρευση απαλλοτρίωσης της γη, αρνητική στάση της έννομης τάξης απέναντι στις πιστωτικές συναλλαγές ή ακόμα η «αρχή του ίσου» που περιλαμβάνονται στη νομοθεσία του Ζαλεύκου, αποτελούν μέτρα, μέσω των οποίων περιορίζεται ο κίνδυνος ριζικών μεταβολών των πολιτειακών και κοινωνικών δομών.

Χαρώνδας (αρχαϊκοί χρόνοι)

•   Έζησε στην Κατάνη της Σικελίας και περιέλαβε στο νομοθετικό του έργο κοινωνικού περιεχόμενου όπως προστασία ορφανών, εγκαταλειμμένων συζύγων, ενδεχομένως υποχρεωτική παιδεία και δωρεάν ιατρική περίθαλψη και όπως και ο Ζάλευκος κράτησε εχθρική στάση απέναντι στις πιστωτικές δικαιοπραξίες στις οποίες δεν παρείχε ένδικη προστασία.
• Οι νόμοι του υιοθετήθηκαν και από άλλες πόλεις από την Κάτω Ιταλία μέχρι και τη Σικελία μέχρι το εσωτερικό της Μικράς Ασίας.

Λυκούργος (αρχαϊκοί χρόνοι)

•  Για το βίο του και το έργο του στη Σπάρτη οι πληροφορίες είναι περιορισμένες. 
•   Στον βίο του Λυκούργου, ο Πλούταρχος μας παραδίδει την «Μεγάλη Ρήτρα» στην οποία οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες έδωσαν τη μορφή ενός δελφικού χρησμού.  Η «Μεγάλη Ρήτρα» θέτει τους βασικούς πολιτειακούς θεσμούς της Σπάρτης.  Η πολιτειακή μεταρρύθμιση ξεκινά με την κατανομή των πολιτών σε φυλές και ωβάς για τις οποίες πέρα ότι απαντούν μόνο στην Σπάρτη, δεν γνωρίζουμε αν είχαν ως κριτήριο την καταγωγή ή τον τόπο διαμονής.
•  Με τις επόμενες διατάξεις η Μεγάλη ρήτρα ορίζει τα πολιτειακά όργανα της Σπάρτης, την γερουσία που αποτελείται από τριάντα πρεσβυτέρους και δύο βασιλείς (άρχοντες) και την λαϊκή συνέλευση.
•  Ρυθμίζει επίσης, κατά τρόπο σαφή σε εμάς, τη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία, κατανέμοντάς τις μεταξύ γερουσίας και λαϊκής συνέλευσης.  Οι ακριβείς νομοθετικές αρμοδιότητες των δύο οργάνων είναι δύσκολο να προσδιοριστούν. Σύμφωνα με διάταξη της Ρήτρας οι προτάσεις εισάγονται από τη γερουσία στη λαϊκή συνέλευση η οποία αποφασίζει. Από τη διάταξη αυτή προκύπτει ότι  πριν εγκαθιδρυθεί στην Αθήνα το δημοκρατικό πολίτευμα, είχε υιοθετηθεί από την Σπάρτη.
• Από μια ασαφή διάταξη της Ρήτρας προκύπτει ότι η γερουσία και οι βασιλείς δεν ευθύνονται ούτε δεσμεύονται από τις μη ορθές αποφάσεις της λαϊκής συνέλευσης. Οι ορθές όμως είναι δεσμευτικές για την γερουσία και τους βασιλείς.

 Δράκων (αρχαϊκοί χρόνοι)

• Ο Δράκων θεωρείται ο πρώτος νομοθέτης της Αθήνας, αν και οι έξι άρχοντες (Θεσμοθέται) νομοθετούσαν άγραφους νόμους από το 683 π.Χ.
• Στην αρχή του έκτου αιώνος, ήταν φανερό ότι η Αθήνα είχε ανάγκη  από καινούργιους γραπτούς νόμους, γιατί η αριστοκρατία ερμήνευε τους νόμους σύμφωνα με τα συμφέροντα της. Έτσι οι Αθηναίοι ανέθεσαν στον Δράκοντα το 624 π.Χ., να νομοθετήσει γραπτούς νόμους.
• Ο Δράκων δεν άλλαξε το πολιτικό σύστημα. Οι νόμοι του γράφτηκαν πάνω σε μαρμάρινες πλάκες (621 π.Χ.), που ονομάζονταν Θεσμοί ή Διατάξεις και τοποθετήθηκαν στην Αγορά, όπου ο καθένας μπορούσε να τις διαβάσει. Οι νόμοι ήταν υπερβολικά αυστηροί σε μερικές περιπτώσεις, τιμωρώντας ελαφρά και σοβαρά αδικήματα με την ίδια ποινή.
• Ο Δράκων όμως έκανε διαχωρισμό μεταξύ του εκ προμελέτης φόνου και του εξ αμελείας. Άφησε στην δικαιοδοσία του Αρείου Πάγου την δίκη του εκ προμελέτης φόνου, και διόρισε πενήντα ένα δικαστές (εφέτες), οι οποίοι δίκαζαν τους εξ αμελείας φόνους.
•  Επειδή οι νόμοι ήταν αυστηροί, αργότερα ο κόσμος έλεγε, ότι γράφτηκαν με αίμα. Σήμερα η λέξη "Δρακόντειος" σημαίνει μεγάλη αυστηρότητα (αναφέρεται και ως φονικός νόμος του Δράκων).
•  Αλλά οι γραπτοί νόμοι, αντί να βοηθήσουν τους φτωχούς, έγιναν όργανα στα χέρια των πλουσίων, να παίρνουν την περιουσία τους, να τους εκφοβίζουν και να τους καταπιέζουν. Ολόκληρη η Αττική έπεσε στα χέρια της αριστοκρατίας και οι άνθρωποι, εκείνοι που δεν μπορούσαν να πληρώσουν τα χρέη τους, πωλούντο σαν δούλοι. Υπήρχε τόση μεγάλη δυσαρέσκεια, ώστε πολλοί έφυγαν από την Αττική εκείνα τα χρόνια και μετανάστευσαν. 
• Αργότερα οι Αθηναίοι αναφέρονταν στον Δράκοντα με σεβασμό, πιστεύοντας ότι ο δημιουργός των νόμων αυτών ήταν σοφός και δεν καταπίεσε τους κατατρεγμένους, ανακουφίζοντας την αθλιότητα των ανθρώπων, όσον ήταν δυνατόν περισσότερο.

Σόλων (αρχαϊκοί χρόνοι)

•  Ο Σόλων γεννήθηκε γύρω στο 640 π.Χ. Ο θάνατός του τοποθετείται γύρω στο 558 π.Χ.
•  Ο Σόλων, ένας από τους επτά σοφούς, είναι πρότυπο άνδρα, που συγκεντρώνει αρετές και ικανότητες. Συνδυάζει χαρίσματα μεγάλου πολιτικού και ποιητή όσο και αν είναι πιο γνωστός ως πολιτικός. Η κατανόηση των ποιημάτων προϋποθέτει πρώτα γνώση της πολιτικής ζωής του.
•  Προκειμένου να περιορίσει τα προνόμια και την εξουσία των αυτοκρατορικών γενών, ο Σόλων υποδιαιρεί το σώμα των πολιτών σε τέσσερις τάξεις (ήτοι πεντακοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες και θήτες) βάσει τιμοκρατικών κριτηρίων (και όχι πλέον με τη γέννηση) και προβαίνει σε μεταρρυθμίσεις κληρονομικού και εμπράγματου δικαίου. Δίκαια ο Σόλωνας θεωρείται πατέρας του αστικού δικαίου.
•  Το πολιτικό μονοπώλιο των εκπροσώπων της αριστοκρατίας καταλύεται με τη δυνατότητα συμμετοχής στις συνελεύσεις και στα δικαστήρια και των οικονομικά ασθενέστερων τάξεων.
•   Όρισε να διαγραφούν όλα τα χρέη, και στο μέλλον να μην δίνονται δάνεια με ενέχυρο το ανθρώπινο σώμα (δηλαδή απαγόρευσε τον δανεισμό με παροχή ασφάλειας το ίδιο το πρόσωπο του οφειλέτη, πρακτική ιδιαίτερα διαδεδομένη στον αρχαίο κόσμο). Όσοι είχαν γίνει φυγόδικοι λόγω χρεών επέστρεψαν και απόκτησαν ελευθερία.
• Με τους νόμους του δεν ικανοποιήθηκε κανείς, ούτε οι πλούσιοι ούτε οι φτωχοί που περίμεναν το ξαναμοίρασμα της γης όπως είχε κάνει ο Λυκούργος.
• Κατάργησε τους νόμους του Δράκοντα που ήταν αυστηροί και προέβλεπαν σαν ποινή των θάνατο ακόμα και για την οκνηρία.
•  Με άλλους νόμους του ίδρυσε την εκκλησία του δήμου δηλαδή τη συνέλευση του λαού, ίδρυσε τη βουλή των τετρακοσίων, καθόρισε τον αριθμό των αρχόντων σε εννέα, ίδρυσε την Ηλιαία την οποία αποτελούσαν 6000 δικαστές κλπ.
• Για να αποφύγει μεταβολές της νομοθεσίας του, αποδήμησε για δέκα χρόνια. Γρήγορα όμως προκλήθηκαν ταραχές που υποκινούσαν οι ευγενείς και η πόλη έπεσε σε αναρχία. Όταν όμως ξαναγύρισε στην Αθήνα, τη βρήκε σε πολύ καλή κατάσταση στα δικά του νομοθετικά μέτρα και πέθανε ευτυχισμένος σε βαθιά γεράματα.