ΠΕΡΣΙΝΟ ΘΕΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ ΛΥΜΕΝΟ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΕΣ ΕΤΟΣ 2010

ΘΕΜΑ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΝΟΜΙΚΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΤΟΣ 2010-2011

Η θέση του ρωμαϊκού δικαίου στις μεταγενέστερες έννομες τάξεις της Ευρώπης.

Απάντηση:

Αν ο σύγχρονος κόσμος οφείλει στην αρχαία Ελλάδα την τέχνη, την φιλοσοφία και το δράμα, στη Ρώμη χρωστά το δίκαιο. Ενώ οι Έλληνες προβληματίστηκαν με την έννοια του νόμου και τη θέση του στις κοινωνίες, η θέσπιση κανόνων και η εφαρμογή τους από τα ελληνικά λαϊκά δικαστήρια δεν προβλημάτισε καθόλου τους νομικούς της εποχής. Οι Ρωμαίοι με τη σειρά τους, υιοθέτησαν τα διδάγματα της ελληνικής φιλοσοφίας και εξήγαγαν κανόνες ρυθμιστικούς του καθημερινού βίου. Το ρωμαϊκό δίκαιο διείσδυσε στο σύνολο σχεδόν της Ευρώπης και συνέβαλε στη διαμόρφωση της κοινής ευρωπαϊκής νομικής παιδείας υπό το καθεστώς της οποίας βιώνουμε μέχρι σήμερα. Το μεγαλύτερο μέρος από το ρωμαϊκό δίκαιο που γνωρίζουμε προέρχεται από τον Πανδέκτη που  τα κείμενα αποτελούν προϊόν χιλιετούς αδιάλειπτης δικαιικής ιστορίας από την εποχή που το Ρωμαϊκό Κράτος δεν ξεπερνούσε τα όρια της Ρώμης. Στη δυτική Ευρώπη ως ρωμαϊκό δίκαιο θεωρείτο όχι αυτό της κλασικής περιόδου αλλά εκείνο που του είχαν ενσωματωθεί ξένα στοιχεία ξένα προς την ρωμαϊκή παράδοση. Η στέψη στη Ρώμη του Καρλομάγνου (Χριστούγεννα του 800) ως αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σηματοδοτεί τις απαρχές ενός δικαίου, του ius commune, το οποίο στο ξεκίνημά του περιέχει αυτοκρατορικές διατάξεις καθολικής ισχύος. Ο Καρλομάγνος και οι διάδοχοί του θέσπισαν διατάξεις που δέσμευαν το σύνολο των υπηκόων της αυτοκρατορίας ανεξαρτήτου εθνικότητας. Μετά τον 11^ο αιώνα το κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο και ο Πανδέκτης υπήρξαν άγνωστοι στη Δύση.  Πεντακόσια χρόνια μετά ο Πανδέκτης αρχίζει να χρησιμοποιείται από τους Δυτικούς συμβολαιογράφους της Ευρώπης. Επίσης σχολιασμένο αντίγραφο του Πανδέκτη, πωλούνταν στα βιβλιοπωλεία και διδασκόταν στις νομικές σχολές της Ιταλίας κατά τον 12^ο αιώνα.  Ο Πανδέκτης στην αυθεντική του μορφή περιήλθε ως λάφυρο στους Φλωρεντινούς όταν το 1406 κατέλαβαν την Πίζα και σήμερα βρίσκεται στην βιβλιοθήκη Laurentiana της Φλωρεντίας. Κατά τον 14^ο και τον 15^ο αιώνα, διδασκαλία και θεωρητική ανάλυση του ρωμαϊκού δικαίου κυριαρχούνται από την προσωπικότητα του Bartolus. Στον σύντομο βίο του ξεκίνησε τις νομικές του σπουδές στα 14 του, στα είκοσί του έγινε διδάκτωρ και αφού για ένα διάστημα ορίστηκε δικαστής, αφιερώθηκε στη διδασκαλία και τη συγγραφή. Ο Bartolus (και οι διάδοχοί του)  έστρεψαν τη μελέτη και τη διδασκαλία του ρωμαϊκού δικαίου προς τα καθημερινά νομικά προβλήματα. Ζώντας την πραγματικότητα των μεσαιωνικών ιταλικών πόλεων – κρατών, εντεταγμένων στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας, ο Bartolus διαπιστώνει πως ναι μεν ο αυτοκράτωρ είναι κυρίαρχος του κόσμου αλλά στην πράξη οι λαοί αρνούνται να υπακούσουν στην αυτοκρατορική εξουσία. Στις ιταλικές πόλεις – κράτη ο λαός θεσπίζει ο ίδιος νόμους, τοπικής ισχύος που έρχεται σε σύγκρουση με το «κοινό δίκαιο» της αυτοκρατορίας.  Η σύγκρουση μεταξύ τοπικών δικαίων (ius proprium) και κοινού δικαίου (ius commune) πρέπει να αντιμετωπίζεται κατά τον Bartolus μέσω κανόνων του «κοινού δικαίου « της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όπως οι κανόνες αυτοί βρίσκονται διατυπωμένοι στον Πανδέκτη.  Ο Πανδέκτης όμως δεν περιελάμβανε γενικές διατάξεις που θα μπορούσαν να έχουν εφαρμογή στο γενικότερο πρόβλημα της σύγκρουσης  και για αυτό το λόγο οι Μπαρτολιστές προσέφυγαν σε ρυθμίσεις ειδικών περιπτώσεων που είχαν προβλεφθεί στον Πανδέκτη. Από τα τέλη του 14^ου αιώνα το ius commune όπως αναπτύχθηκε από τη σχολή του Bartolus ισχυροποίησε τη θέση του και η διδασκαλία του επεκτάθηκε με την ίδρυση νέων πανεπιστημίων. Όμως στην προσπάθειά τους να βρουν λύσεις στα σύγχρονά τους προβλήματα, οι νομικοί του «κοινού δικαίου» του 15^ου αιώνα απομακρύνονταν όλο περισσότερο από τον Πανδέκτη και στα μεταγενέστερα σχόλια επάνω σε αυτό το απόσπασμα. Η αντίδραση ήρθε από το ανθρωπιστικό κίνημα στα μέσα του 15^ου αιώνα που επανατοποθετούνται απέναντι στην προσφορά της κλασικής αρχαιότητας, ελληνικής και ρωμαϊκής.  Τα κείμενα του Πανδέκτη αρχίζουν να γίνονται αντικείμενο προβληματισμού όσον αφορά την αυθεντικότητά τους. Οι ανθρωπιστές γνώριζαν ότι το κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο δεν βρίσκεται στο σχολιασμένο αντίγραφο του Πανδέκτη του 11^ου αιώνα αλλά στο αυθεντικό στην Φλωρεντία.  Στην προσπάθειά τους να απαλλάξουν το ρωμαϊκό δίκαιο από τις παρεμβάσεις των γλωσσογράφων και σχολιαστών του Μεσαίωνα, οι νομικοί ανθρωπιστές ανακαλύπτουν την «δικαιική στρωματογραφία» του Πανδέκτη, με τις ιουστινιάνειες παρεμβάσεις στην επιφάνεια, τα αποσπάσματα των κλασικών ρωμαίων νομικών του 2^ου και 3^ου αιώνα στη συνέχεια, μέχρι το βάθος του νόμου, τον Δωδεκάδελτο νόμο. Κατά τον 16^ο αιώνα πραγματοποιείται στην Γερμανία η καλούμενη «υποδοχή» του ρωμαϊκού δικαίου που έμελε να σηματοδοτήσει την μετέπειτα δικαιική πορεία της Κεντρικής Ευρώπης.  Το έδαφος είχε προετοιμαστεί από τα κανονικά δικαστήρια της Ευρώπης που χρησιμοποιούσαν το ρωμαϊκό δίκαιο στις αποφάσεις τους και από Γερμανούς νομικούς που σπούδαζαν σε ιταλικά και γαλλικά πανεπιστήμια. Ως συνεχιστές της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας οι Γερμανοί αυτοκράτορες διέβλεψαν ότι ο Πανδέκτης, ο οποίος είχε καταστεί ius commune για το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, μπορούσε να αποτελέσει τον ενοποιητικό κρίκο μεταξύ των διαφόρων περιοχών της αυτοκρατορίας. Για την υποδοχή του ρωμαϊκού δικαίου οι Γερμανοί αυτοκράτορες προσέφυγαν στην ιδέα της μεταβίβασης της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στην Γερμανία. Το κλίμα για την υποδοχή ήταν ευνοϊκό καθώς σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο, το έθιμο είχε αρχίσει να παραμερίζεται σε όφελος του νόμου. Τα έθιμα που στην Γερμανία δεν κωδικοποιήθηκαν παρουσίαζαν αποδεικτικές δυσχέρειες και οι δικαστές παροτρύνονταν να εφαρμόζουν τις διατάξεις του ρωμαϊκού ius commune αντί του εθιμικού κανόνα. Αυτός ο παραμερισμός του παλαιότερου γερμανικού εθιμικού ιδιωτικού δικαίου και η επικράτηση του ρωμαϊκού σηματοδοτεί τις απαρχές της νεότερης ιστορίας του ιδιωτικού δικαίου και της γερμανικής νομικής επιστήμης.