ΑΠΑΡΧΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ : ΘΕΜΙΣ - ΔΙΚΗ (ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΔΙΚΑΣΤΙΚΟ ΑΓΩΝΑ ΑΣΠΙΔΑΣ ΑΧΙΛΛΕΑ)

 ΘΕΜΙΣ & ΔΙΚΗ 

Θέμις: Η προστάτιδα θεά του Δικαίου

 

Με την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής γραφής Β ήρθαν στο φως οι πρώτες ρίζες του Ελληνικού Δικαίου. Ο όρος θέμις απαντάται στα κείμενα της Γραμμικής Β (ouki te mi = ουχί θέμις = δεν επιτρέπεται).

Στα ομηρικά έπη δεν υπάρχουν γραπτοί κανόνες δικαίου. Η συμπεριφορά των θνητών ελέγχεται με βάση κυρίως των εθιμικών κανόνων. Οπότε και η έννοια της δικαιοσύνης  δεν χρησιμοποιούνταν με την έννοια που έχει σήμερα.

Η λέξη "θέμις" σημαίνει τον κανόνα συμπεριφοράς που απέκτησε ισχύ εθιμικά και όχι εξαιτίας γραπτού κανόνα δικαίου.Η λέξη θέμις προέρχεται από το ρήμα τίθημι που σημαίνει θέτω, τοποθετώ, φέρω τι εις τίνα θέσιν, το ισχύον. Η θεά Θέμις στη μυθολογία είναι εκείνη που θεσμοθετεί και που προστατεύει κάθε θεσμό ιδιαίτερα της φιλοξενίας και της δικαιοσύνης.

Η θέμις αναφέρεται καταρχάς στις πατροπαράδοτες συνήθειες οι οποίες θεωρούνται απαραβίαστες μέσα στη διάρκεια του χρόνου για παράδειγμα είναι δίκαιο (= θέμις έστιν): (α) οι γυναίκες να θρηνούν το χαμό των αντρών τους, (β) οι άνθρωποι να ορκίζονται στο θεό, (γ) οι γυναίκες να συνευρίσκονται ερωτικά με τους άντρες τους κλπ. Η συμμόρφωση σε αυτούς τους άγραφους κανόνες δικαίου διακρίνει τον άνθρωπο που αρκείται στα αγαθά της ειρήνης από τον αθέμιστον = τον εκτός νόμου = αυτόν που ρίχνεται στη συμφορά του πολέμου.

Ο πληθυντικός "θέμιστες" σήμαινε αρχικά τις αποφάσεις  των θεών. Θέμιστες  όμως ονομάζονταν οι δίκαιοι κανόνες δικαίου οι οποίοι εφαρμόζονταν από τους δικάσπολους = δικαστές και οι αποφάσεις τους ονομάζονταιν δίκαι.

Στην αρχή οι νόμοι ήταν άγραφοι, όπως και τα έθιμα, δηλαδή υπήρχαν κανόνες ηθικής και κοινωνικής συμπεριφοράς όπου θεματοφύλακες και ερμηνευτές των νόμων ήταν το ιερατείο και οι άρχοντες. Αργότερα οι νόμοι άρχισαν να γράφονται και οι γραπτοί νόμοι αποτέλεσαν τροχοπέδη στις αυθαιρεσίες του ιερατείου και των αρχόντων. Ο 7ος αιώνας χαρακτηρίζεται ως περίοδος των μεγάλων νομοθετών.

Η θεά Δίκη

Η ετυμολογία της λέξης δίκη συνδέται με το ρήμα δείκνυμι, που σημαίνει "δείχνω" προς μια  συγκεκριμένη κατεύθυνση. Επομένως η σωστή και φρόνιμη κρίση κάποιου σε ζητήματα που επιβάλλουν τη διαιτησία χαρακτηρίζεται "ίσια" ενώ η λανθασμένη και άδικη κρίση "λοξή".  Έμμεσα λοιπόν στις περιπτώσεις όπου παίρνονται δικαστικές κρίσεις στο πλαίσιο της αγοράς κυκλοφορεί η διάκριση ανάμεσα στο δίκαιο και στο άδικο. Χαρακτηριστική είναι η επόμενη σκηνή λαϊκού δικαστηρίου, που περιγράφει ο ποιητής στην περίφημη Ασπίδα του Αχιλλέα (Σ 497-508):

Οι άντρες όμως ήταν στην αγορά μαζεμένοι όλοι. Εκεί είχε σηκωθεί καβγάς· δυο άντρες μάλωναν για την ξαγορά κάποιου σκοτωμένου. Ο ένας υποστήριζε και βεβαίωνε τον κόσμο πως τα έχει ξεπληρώσει όλα, ο άλλος πάλι αρνιόταν κι έλεγε πως δεν επήρε τίποτε· και θέλαν και οι δυο να πάνε στο δικαστή να βγάλει απόφαση. Οι άνθρωποι φώναζαν επιδοκιμαστικά και για τους δυο, μισοί με το μέρος του ενός, μισοί με του άλλου. Οι κράχτες πάλι προσπαθούσαν να κρατήσουν τον κόσμο. Και οι γέροντες κάθονταν πάνω σε λαξεμένες πέτρες, μέσα στον ιερό κύκλο, και κρατούσαν στα χέρια τους τα ραβδιά των κηρύκων, που η φωνή τους έφτανε ως τον αιθέρα· σ᾽ αυτά ακουμπισμένοι ύστερα σηκώνονταν και δίκαζαν, καθένας με τη σειρά του. Στη μέση ήταν ακουμπισμένα δυο τάλαντα χρυσάφι, για να δοθούν σ᾽ αυτόν που ανάμεσά τους θα έβγαζε την πιο δίκαια κρίση [δίκην ἰθύντατα].

Εδώ δικάζουν δύο γέροντες και όχι βασιλιάδες. Το κεντρικό περιεχόμενο της σκηνής αναφέρεται στην ειρηνική διευθέτηση μιας διαφωνίας σχετικά με τον φόνο ενός άντρα από τους δικαστικούς θεσμούς της πόλης στο πλαίσιο της αγοράς. Ενδιαφέρει κυρίως στην  παραστατική αυτή περιγραφή η αμοιβή που περιμένει τον γέροντα κριτή που θα δικάσει την υπόθεση, τη δίκην, με "τον πιο ευθύ" ή "με τον πιο δίκαιο τρόπο" (ιθύντατα).

Πηγές:

http://www.hellinon.net/ANEOMENA/EpigrafiGortinas.htm

http://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/history/epos/page_076.html

http://archaia-ellada.blogspot.gr/2014/10/blog-post_16.html