ΕΝΝΟΙΑ ΚΡΑΤΟΥΣ & ΜΟΡΦΕΣ ΚΡΑΤΩΝ (ΣΟΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ)

Εμφάνιση του όρου «κράτος» στην αρχαιότητα: Για το χαρακτηρισμό του κράτους ήδη από την αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκαν διάφοροι όροι. Στην Ελλάδα έχει χρησιμοποιηθεί ο όρος «Πολιτεία» από τον Αριστοτέλη, ενώ οι αρχαίοι μας πρόγονοι χρησιμοποιούσαν τον όρο «πόλις» για το κράτος, καθώς ο όρος «κράτος» για αυτούς είχε διαφορετική σημασία. Χρησιμοποιήθηκε ακόμα ο όρος «επικράτεια», ο οποίος αποδίδει τη χωρική διάσταση του κράτους. Κατά την αρχαιότητα ο όρος «κράτος» σήμαινε την ισχύ αλλά και την πολτική ισχύ, την πολιτική εξουσία, ο όρος «πολιτεία» που σήμερα είναι συνώνυμο του κράτους, είχε την έννοια του πολιτεύματος καθώς και ένα σύστημα κανόνων για την οργάνωση της πολιτικής ζωής της πόλης. Από την αρχαιότητα υπήρχαν «κράτη» υπό την έννοια του γεωγραφικού χώρου που καταλαμβάνεται από σύνολο ανθρώπων υπαγόμενων σε κοινή εξουσία. Πολλοί ήταν χώροι συμβίωσης ανθρώπων με κοινά ήθη και έθιμα, κοινά γλωσσικά, φυλετικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά, αλλά και χώροι συνύπαρξης πολυπληθών και ποικιλόμορφων κοινωνιών, όπως τα πόλεις-κράτη της Αρχαίας Ελλάδας, η αρχαία Ρώμη, τα βασίλεια των Αιγυπτίων κλπ.

Στα επαναστατικά Συντάγματα (της Επιδαύρου, του Άστρους, της Τροιζήνος) διαπιστώνεται άγνοια του όρου κράτος, καθώς χρησιμοποιούνται οι όροι «ελληνική επικράτεια», «επικράτεια της Ελλάδος», «έθνος», «πατρίς», «ελληνική πολιτεία» ενώ στο Ηγεμονικό Σύνταγμα του 1832 χρησιμοποιούνται και οι τρείς όροι ήτοι επικράτεια, πολιτεία, κράτος.

Θεωρίες για την έννοια του κράτους: Στην Αρχαία Ελλάδα αναπτύχθηκαν οι λεγόμενες  «οργανικές θεωρίες». Σύμφωνα με αυτές τις θεωρίες, το κράτος δημιουργείται από την έμφυτη ανάγκη που έχει ο άνθρωπος ως κοινωνικό ον να δημιουργεί οργανωμένες κοινωνίες και να ζει μέσα σε αυτές. Υπό αυτή την έννοια το κράτος αποτελεί φυσικό οργανισμό. Ως «φυσικό φαινόμενο» αντιλαμβάνεται ο Αριστοτέλης την κυριαρχική σχέση, που αναπτύσσετια μέσα στο κράτος και παρατηρείται σε όλα τα «σύνθετα πράγματα». Ο Πλάτων αντιλαμβάνεται το κράτος ως «άνθρωπο εν μεγάλω» ενώ υπάρχουν και άλλες θεωρίες για το κράτος. Εκτός από τις οργανικές θεωρίες υπήρχαν και οι «θεοκρατικές θεωρίες» που υποστηρίχθηκαν και στην αρχαιότητα αλλά και στο Μεσαίωνα από καθολικούς θεολόγους και σύμφωνα με αυτές το κράτος είναι δημιούργημα θείας θέλησης. Κορύφωση δε του πολιτειακού στοχασμού αποτελεί η λεγόμενη «γενική θεωρία του κράτους ή γενική πολιτειολογία» που δημιουργήθηκε από τη γερμανική νομική επιστήμη του 19^ου αιώνα, με κυριότερους εκπροσώπους της , τον Paul Laband, Gerhard Meyter & Goerg Jellinec ο οποίος αντιμετώπισε το κράτος ως νομικό φαινόμενο. Έτσι όρισε το κράτος ως εξής: «Κράτος είναι λαός μόνιμα εγκατεστημένος σε ορισμένη χώρα και οργανωμένος σε νομικό πρόσωπο που ασκεί πρωτογενή εξουσία». Πρόκειται για ορισμό που υιοθετούν πολλοί εκπρόσωποι της ελληνικής συνταγματικής θεωρίας.  Σύμφωνη με τη θεωρία ότι το κράτος έχει νομική προσωπικότητα ήταν και οι Γάλλοι δημοσιολόγοι της ίδιας περιόδου. Η θεωρία αυτή δέχτηκε πολλές κριτικές, ειδικότερα από τη «θετική θεωρία» του Duguit και  τη «καθαρή θεωρία του δικαίου» του Kelsen, όμως και οι δύο απέτυχαν.

Σύγχρονες θεωρίες & μορφές κράτους: Η εξέλιξη της έννοιας του κράτους πραγματοποιήθηκε τις τελευταίες δεκαετίες στο πλαίσιο της πολιτικής επιστήμης, σε συνδυασμό με το φαινόμενο της εξουσίας γενικότερα και την έννοια της πολιτικής. Στη δεκαετία του 1970 κυριάρχησαν οι εκδοχές της μαρξιστικής – λενινιστικής θεωρίας για την έννοια του κράτους «το κράτος είναι η πολιτική οργάνωση της οικονομικά κυρίαρχης τάξης, που έχει ως σκοπό τη διαχείριση του υφιστάμενου οικονομικού καθεστώτος καιτην εξουδετέρωση της αντίστασης των άλλων τάξεων». Μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο αναπτύχθηκαν κι άλλες απόψεις για την έννοια του κράτους. Παράλληλα με την εξέλιξη αυτή παρατηρείται και μια μορφική εξέλιξη του κράτους. Με κριτήριο τον τρόπο οργάνωσης της κρατικής κυριαρχίας, η θεωρία διακρίνει τα κράτη σε δύο μεγάλες κατηγορίες: το ενιαίο κράτος και το σύνθετο κράτος, ενώ ως ιδιαίτερα μορφώματα εμφανίζονται η συνομοσπονδία κρατών και η Ευρωπαϊκή Ένωση.

Ενιαίο κράτος: Ενιαίο είναι το κράτος στο οποίο η ίδια κρατικήεξουσία ασκείται ενιαία σε όλη την επικράτεια. Εμφανίζεται ως μία συμπαγής οντότητα, μη διαιρούμενη σε ομόσπονδα κρατίδια. Στο ενιαίο κράτος δεν υπάρχουν οι περισσότερες εξουσίες και τα περισσότερα Συντάγματα που υπάρχουν στα ομόσπονδα κρατίδια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συγκεντρωτικής άσκησης της εξουσίας αποτελεί το εθνικό κράτος, που προέκυψε, εφόσον η νέα δομή της εξουσίας, μετά την κατάλυση της φεουδαρχίας, επέβαλε συγκεντρωμένη άσκησή της. Παράδειγμα ενιαίου εθνικού κράτους από την ιστορία αποτελεί η Γαλλία που από το 1971 στα συντάγματά της έχει περιλάβει διάταξη «Το Βασίλειο είναι ένα και αδιαίρετο». Η Ελλάδα επίσης διατηρεί τη μορφή του ενιαίου κράτους. Η απόλυτη όμως συγκέντρωση της εξουσίας δυσχαιρένει τη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού και ως λύση για το μετριασμό της υπό τη μορφή της αποκέντρωσης και της αυτοδιοίκησης στο σύγχρονο κράτος.

Σύνθετο κράτος: Η δυσκολία που δημιουργούσε το ενιαίο κράτος στη λειτουργία του κρατικού μηχανισμού σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες στάθηκε αιτία ώστε πολλά κράτη να λάβουν τη σύνθετη μορφή η οποία εμφανίζεται υπό τη μορφή του ομοσπονδιακού κράτους ή ομοσπονδίας κρατών.

Α. Ομοσπονδιακό κράτος: Αποτελείται από περισσότερα ομόσπονδα κράτη. Η μορφή αυτή του κράτους προήλθε ιστορικά από τη συνένωση περισσοτέρων κρατων τα οποία διατήρησαν ως ένα βαθμό την αυτονομία τους. Το ομοσπονδιακό κράτος δημιουργείται με δύο τρόπους: είτε ενιαία κράτη με τη θέλησή τους συμφωνούν να συγκροτήσουν ομοσπονδιακό κράτος, είτε λόγω της διάσπασης ενιαίου κράτους. Με τον πρώτο τρόπο σχηματίζονται κατά κανόνα τα ομοσπονδιακά κράτη ενώ με το δεύτερο το ομοσπονδιακό κράτος δημιουργείται προκειμένου να μην αποσχισθούν τοπικά συγκεντρωμένες εθνότητες οι οποίες διαθέτουν φυλετικά, γλωσσικά ή άλλα χαρακτηριστικά που έρχονται σε αντίθεση με αντίστοιχα χαρακτηριστικά άλλων εθνοτήτων, μια αντίθεση που καθιστά αδύνατη τη μεταξύ τους συνύπαρξη ως ενιαίο κράτος. Το ομοσπονδιακό κράτος είναι μορφή με ιδιαίτερο (ομοσπονδιακό) Σύνταγμα και ιδιαίτερα (ομοσπονδιακά) όργανα (νομοθετικά, διοικητικά, δικαστικά). Τη χώρα και το λαό την αποτελούν οι χώρες και των λαών των ομόσπονδων κρατών αντίστοιχα. Στην κρατική οργάνωση υπάρχει το σύστημα των δύο βουλών. Η μία αποτελείται από εκπροσώπους του λαού και η άλλη από εκπροσώπους των ομόσπονδων κρατών. Τα ομόσπονδα κράτη που αποτελούν το ομοσπονδιακό κράτος διαθέτουν χώρα, λαό και εξουσία. Έχουν όμως παραχωρήσει αρμοδιότητες που αναφέρονται στην εξωτερική πολιτική, διεθνή εκπροσώπηση, άμυνα και οικονομία. Κατά τα άλλα έχουν δικό τους Σύνταγμα και διαθέτουν νομοθετική,εκτελεστική και δικαστική εξουσία. Το πρώτο ομοσπονδιακό κράτος στον κόσμο είναι οι ΗΠΑ από το 1787 ενώ στην Ευρώπη το αρχαιότερο είναι η Ελβετία από το 1848. Σήμερα παραδείγματα αποτελούν το ομοσπονδιακό κράτος της Γερμανίας, Ελβετίας, Αυστρίας, Βελγίου, Ρωσίας, ΗΠΑ, Καναδά, Νιγηρία, Σουδάν, Ινδία, Πακιστάν κλπ.

Β. Ομοσπονδία κρατών: Η εξέλιξη της ιστορίας έδειξε πως οι διεθνείς συνεργασίες μπορεί να οδηγήσουν στο σχηματισμό διεθνών οργανισμών. Η εξέλιξη αυτών μπορεί να οδηγήσει σε μετατροπή σε κρατική οντότητα. Η ομοσπονδία κρατών αποτελεί κρατικό ομοσπονδιακό μόρφωμα που έχει προέλθει από μετάλλαξη. Αρχικά ο όρος χρησιμοποιείται ως συνώνυμος του όρου «συνομοσπονδία κρατών» αλλά σήμερα γίνεται διάκριση μεταξύ τους καθώς ο όρος «ομοσπονδία κρατών» είναι ένας νέος τύπος κρατικού ομοσπονδιακού μορφώματος ενώ «συνομοσπονδία κρατών» είναι το κλασικό νομικό μόρφωμα διεθνούς δικαίου. Χαρακτηριστικά παραδείγματα ομοσπονδιών είναι η Γερμανική Συνομοσπονδία (1815-1866), η Συνομοσπονδία των ΗΠΑ  (1777-1787) κλπ.

Γ. Συνομοσπονδία κρατών : Συνομοσπονδία κρατών είναι η με βάση συνθήκη διεθνούς δικαίου διαρκής συνεργασία κυρίαρχων κρατών για την επίτευξη ενός ή περισσότερων σκοπών. Χαρακτηριστικό της είναι η απουσία υπερκείμενης έννομης τάξης. Τα κράτη που τη συγκροτούν διατηρούν ακέραια την εθνική τους κυριαρχία, αναλαμβάνουν όμως την υποχρέωση βάσει συνθήκης να συνεργάζονται σε συγκεκριμένους τομείς για την επίτευξη ενός ή περισσοτέρων σκοπών οικονομικού, αμυντικού ή άλλου περιεχομένου. Δεν αποτελεούν νέο αλλά πολύ παλιό φαινόμενο πράγμα που φανερώνει πόσο σημαντική είναι η συνεργασία των λαών για την επίτευξη κοινών σκοπών όπως η αρχαϊκή συμπολιτεία στην Ελλάδα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αποτελεί ομοσπονδιακό μόρφωμα αλλά αποτελείένα ιδιαίτερο μόρφωμα που φέρει χαρακτηριστικά συνομοσπονδίας (κανόνας ομοφωνίας για τη λήψη των αποφάσεων) όσο και ομοσπονδιακού κράτους (το δίκαιο που παράγει έχει υπέρμετρη ισχύ στις εθνικές νομοθεσίες).

Συμπερασματικά, το «κράτος» δεν είναι μια έννοια που έκανε την εμφανισή της στη σύγχρονη εποχή, αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας και τα στοιχεία του (λαό, χώρα, εξουσία) συμπεραίνουμε ότι είναι πολύ παλιό. Και αυτό γιατί στην αρχαιότητα υπήρχαν βασίλεια και αυτοκρατορίες που διέθεταν αυτά τα στοιχεία χωρίς να χαρακτηρίζονται κράτη. Όλες οι θεωρίες περί κράτους που συχνά έρχονταν σε αντίθεση μεταξύ τους οδήγησαν στην έννοια του σύγχρονου κράτους. Οι μορφές του κράτους είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης του κράτους από την αρχαιότητα έως σήμερα.