ΣΟΣ ΘΕΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΓΙΑ 2014-2015 (ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ) (ΠΡΟΙΚΑ DOS)

Ο θεσμός της προίκας (dos) κατά τους

 ρωμαϊκούς χρόνους.

Η προίκα (dos)

·         Ως ηθικός θεσμός: Ο θεσμός της προίκας υπαγορευόταν από τα κοινωνικά ήθη  και συνιστούσε σε όλες τις εποχές την «αδυναμία» του γυναικείου φύλου και τη γονική ματαιοδοξία αφού οι γονείς συναγωνίζονταν ποιος θα προικίσει καλύτερα την θυγατέρα του ενώ οι επίδοξοι σύζυγοι συναγωνίζονταν για το ποιος θα πάρει τη μεγαλύτερη προίκα (στη Ρώμη, σε κωμωδία του Πλαύτου βλέπουμε το γερο-Μεγάδωρο που παντρεύτηκε νεότερη γυναίκα χωρίς προίκα και παρότρυνε και άλλους να κάνουν το ίδιο γιατί όπως έλεγε: αν οι πλούσιοι παντρεύονταν χωρίς να πάρουν προίκα τις κόρες των φτωχότερων, η πόλη θα ήταν πιο μονιασμένη, οι άνθρωποι λιγότερο φθονεροί, οι γυναίκες θα υπολόγιζαν τους άντρες τους αφού θα περιέρχονταν υπό την εξουσία τους και οι σύζυγοι θα ξόδευαν λιγότερα – αυτά σε μια εποχή που σχηματίζονταν μεγάλες περιουσίες, χτίζονταν πολυτελείς κατοικίες και η εποχή επέβαλε υπέρογκες προίκες).

·         Ως νομικός θεσμός: Ενάμιση αιώνα μετά τον Πλάυτο αλλάζει η εικόνα του ρωμαϊκού γάμου αλλά και των σχέσεων μεταξύ των συζύγων. Η νομοθεσία του Αυγούστου αποτέλεσε ορόσημο για το δίκαιο της προίκας και γενικότερα το οικογενειακό δίκαιο. Ο Αύγουστος εξέδωσε μια σειρά από νομοθετήματα που ρύθμιζαν τον γάμο, την προίκα, τη μοιχεία. Είναι πολύ πιθανό εκείνη την εποχή η κοινωνική υποχρέωση του πατέρα να προικίσει την κόρη του να μετατράπηκε σε νομική. Το σίγουρο είναι ότι ο νόμος του Αυγούστου προσέδωσε στην προίκα μια νέα μορφή που αποδείχθηκε μακρόβια αφού στη χώρα μας δεν καταργήθηκε παρά το 1983.

·         Ορισμός προίκας:  Όπως και στους Έλληνες έτσι και στους Ρωμαίους,  η προίκα αποτελεί αντιστάθμισμα του κληρονομικού μεριδίου της γυναίκας στην πατρική περιουσία.

·         Δύο περιπτώσεις προίκας: Με το γάμο η Ρωμαία είτε απαλλάσσεται από την πατρική εξουσία για να τεθεί υπό την εξουσία του συζύγου είτε παραμένει στην ίδια κατάσταση (δηλαδή στην εξουσία του πατέρα της ή αυτεξούσια). Φεύγοντας από την εξουσία του πατέρα της η ρωμαία σύζυγος χάνει κάθε κληρονομικό δικαίωμα και για αυτό το λόγο λαμβάνει προίκα η οποία περιέρχεται στον σύζυγο. Αν όμως η σύζυγος διατηρεί τα κληρονομικά της δικαιώματα (παρέμεινε υπεξούσια στον προηγούμενο φορέα της ή αυτεξούσια) παίρνει όμως προίκα για να συμβάλει στα βάρη του γάμου.

·         Σύσταση προίκας: Η σύσταση της προίκας γίνεται με τρεις τρόπους (α) με την κατάρτιση τυπικής δικαιοπραξίας που συνίσταται είτε σε μια πανηγυρική παραδοτική δικαιοπραξία (χέρι με χέρι) μέσω της οποία μεταβιβάζεται στον προικολήπτη η κυριότητα των προικώων (β) είτε σε πανηγυρική δήλωση του προικοδότη ότι συνιστά προίκα και (γ) είτε με προφορική συμφωνία μεταξύ προικοδότη και προικολήπτη περί μελλοντικής  σύστασης προίκας.

·         Τύπος προίκας: Μέχρι τον 2^ο αιώνα π.Χ. οι ρωμαίοι φαίνεται να αγνοούσαν τον έγγραφο τύπο γενικά που τηρούσαν οι έλληνες. Έτσι τότε άρχισε να διαδίδεται και μεταξύ των ρωμαίων, κατοίκων των ελληνιστικών επαρχιών, η σύνταξη συμβολαιογραφικού εγγράφου για τη σύσταση προίκας. Στα έγγραφα αυτά γίνεται λόγος για «έγγραφο γάμο» σε αντιδιαστολή με τον «άγραφο γάμο» όπου η σύσταση προίκας δεν γινόταν εγγράφως. Τα έγγραφα που έχουν διασωθεί είναι κάποια στη λατινική γλώσσα και κάποια στην ελληνική.

·         Προίκα & παράφερνα: Σε ένα από τα αρχαιότερα ρωμαϊκά προικώα συμβόλαια του 2^ου αιώνα π.Χ. περιγράφεται τόσο η προίκα (dos) όσο και τα καλούμενα «παράφερνα» (=εξώπροικα ή συμπράγκαλα, προσωπική περιουσία της ρωμαίας συζύγου που δεν περιλαμβάνεται στην προίκα). Ακόμα και αν η σύσταση της προίκας δεν ήταν εγγράφως, οι ρωμαίες συνήθιζαν να καταρτίζουν ένα κατάλογο στον οποίο κατέγραφαν τα αντικείμενα για προσωπική τους χρήση τα οποία τα έφερναν σπίτι και παρέμεναν στην κυριότητά τους, τον κατάλογο αυτό υπέγραφε ο σύζυγος και υποχρεωνόταν σε περίπτωση διαζυγίου να τα επιστρέψει, αν αρνιόταν, η σύζυγος ασκούσε αγωγή εναντίον του  (αγωγή της εντολής ή της παρακαταθήκης καθώς δεν αποτελούσαν προικώα περιουσία). Στα ύστερα χρόνια ο σύζυγος δεν είχε καμία εξουσία στα «παράφερνα».

·         Μορφές προίκας: Διακρίνονται τρεις μορφές προίκας: (α) dos recepticia χαρακτηρίζεται η προίκα που στη σχετική συμφωνία υπάρχει ρητή πρόβλεψη επιστροφή τους σε περίπτωση λύση γάμου (η μορφή αυτή προέκυψε μετά το διαζύγιο του Carvilius Ruga το 230 π.Χ. που όχι μόνο απέπεμψε τη γυναίκα του χωρίς να συντρέχει λόγος διαζυγίου αλλά κράτησε και την προίκα της) (β) dos profecticia είναι η προίκα που συγκεντρώνεται από τον πατέρα ή κάποιον ανιόντα από πατρική πλευρά της γυναίκας με χαρακτηριστικό ότι αν λυθεί ο γάμος (ακόμη και με θάνατο της συζύγου) τα προικώα επιστρέφονται στον προικοδότη (η προίκα αυτή δίδεται στον σύζυγο) (γ) dos adventicia  είναι η προίκα που συγκεντρώνεται από την ίδια τη σύζυγο εφόσον είναι αυτεξούσια  ή τρίτο πρόσωπο και δεν επιστρέφεται σε περίπτωση λύσης του γάμου (είναι η προίκα που βοηθάει στα βάρη της οικογένειας).

·         Σε κάθε περίπτωση για να υπάρχει σύσταση προίκας θα πρέπει να υπάρχει νόμιμος γάμος. Τότε μόνο επέρχονται οι παραπάνω έννομες συνέπειες.

Επιστροφή των προικώων

·         Αρχικά στο ρωμαϊκό δίκαιο δεν προβλεπόταν η επιστροφή των προικώων από τον προικολήπτη σύζυγο γιατί όταν πρωτοεμφανίστηκε ο θεσμός της προίκας, τα διαζύγια ήταν σπάνια και η μόνη λύση του γάμου  ήταν ο θάνατος ενός από τους δύο συζύγους. Τουλάχιστον λοιπόν στους πρώιμους χρόνους του ρωμαϊκού δικαίου ίσχυε η αρχή: «η αιτία της προίκας είναι διαρκής».

·         Σύμφωνα με νόμο που αποδίδεται στον Ρωμύλο, ο σύζυγος δεν επέστρεφε την προίκα αν η σύζυγος είχε διαπράξει μοιχεία, είχε δηλητηριάσει παιδί της ή αν άλλαζε αν αγνοία του συζύγου της τα κλειδιά του σπιτιού. Αν δεν συνέτρεχε ένας από τους λόγους αυτούς ο σύζυγος που επιθυμούσε το διαζύγιο υποχρεωνόταν να επιστρέψει τη μισή προίκα στη σύζυγο και την υπόλοιπη ως θυσία στους θεούς (η θυσία εξαφανίζεται κατά τους πρώιμους ιστορικούς χρόνους της Ρώμης).

·         Κατά τον 3^ο αιώνα, τα διαζύγια πολλαπλασιάζονται. Το 230 π.Χ. η ρωμαϊκή κοινωνία συγκλονίζεται από το σκανδαλώδες διαζύγιο του Carvilius Ruga, εξέχον μέλος της ρωμαϊκής κοινωνίας που απέπεμψε τη γυναίκα του λόγω στειρότητας και επιπλέον δεν της επέστρεψε την προίκα. Ο απόηχος του σκανδάλου ήταν τόσο μεγάλος που οδήγησε τους ρωμαίους σε θέσπιση μέτρων ώστε να εξασφαλιστεί η γυναίκα όσον αφορά την προίκα της σε περίπτωση αναίτιου διαζυγίου.

·         Αρχικά, η προστασία αυτή περιήλθε με εισαγωγή ρήτρας στη γαμήλια συμφωνία όπου προέβλεπε την υποχρέωση του συζύγου να επιστρέψει όλη ή μέρος της προίκας σε περίπτωση διαζυγίου. Όμως, αυτή η λύση δεν εξασφάλιζε πλήρως τη γυναίκα λόγω του αυστηρού χαρακτήρα της αγωγής που απέρρεε από τη γαμήλια συμφωνία (έπρεπε να αναγράφεται ρητώς και επακριβώς στη γαμήλια συμφωνία  η συγκεκριμένη περίπτωση) και έτσι η προίκα παρέμενε στον σύζυγο.

·         Για να πληρωθεί το κενό αυτό θεσπίστηκε ένα από τα πιο διάσημα και μακρόβια ένδικα βοηθήματα του ρωμαϊκού δικαίου: η action rei uxoriae (αγωγή περιουσιακών στοιχείων της συζύγου) με την οποία ο δικαστής ή ο διαιτητής έκρινε με γνώμονα το επιεικές και το ορθότερο για την επιστροφή της προίκας μιας γυναίκας ιδιαίτερα αν δεν ήταν υπεύθυνη για το τέλος του γάμου. Αρχικά την αγωγή αυτή εγείρει μόνο η σύζυγος σε περίπτωση ανυπαίτιας αποπομπής της, προς τα τέλη των δημοκρατικών χρόνων το πεδίο εφαρμογής επεκτάθηκε και στον προικοδότη πατέρα προκειμένου αυτός να μη χάσει και την κόρη αλλά και την προίκα που έδωσε.

Οι παρακρατήσεις (retentions) του συζύγου στην προικώα περιουσία

·         Στους πρώιμους ρωμαϊκούς χρόνους, σε ενδεχόμενη επιστροφή της προίκας λόγω λύσης του γάμου, γίνονταν παρακρατήσεις μέρους της προικώας περιουσίας από τον σύζυγο. Οι παρακρατήσεις γίνονταν είτε για ηθικούς λόγους πχ τα κοινωνικά ήθη, η ανατροφή των παιδιών, είτε για περιουσιακούς λόγους πχ δωρεές υπέρ της συζύγου κατά τη διάρκεια του γάμου που απαγορεύονταν, δαπάνες του συζύγου χάρη στις οποίες αυξήθηκε ή έστω δεν μειώθηκε η αξία της προίκας.

·         Κατά τους δημοκρατικούς χρόνους ο δικαστής καθόριζε με βάση την αρχή της επιείκειας το ύψος των παρακρατήσεων αυτών. Παράδειγμα αποτελεί ένα ζευγάρι, ο Τιτίννιος και η Φατνία που καταλήγουν στα δικαστήρια για την προίκα. Ο Τιτίννιος θέλει να κρατήσει την προίκα λόγω του ότι η Φατνία διέπραξε το αδίκημα της μοιχείας, όμως ο δικαστής διατάσσει τον σύζυγο να την επιστρέψει και να παρακρατήσει ένα ορισμένο ποσό. Συχνά οι πρώην σύζυγοι δεν εγείρουν ανταγωγή για ηθικά παραπτώματα της συζύγου αν η προικώα περιουσία είναι η μοναδική τους.

·         Αργότερα στο κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο το ύψος των παρακρατήσεων ήταν προκαθορισμένο.  Για ηθικά παραπτώματα της γυναίκας αν πρόκειται για μοιχεία, ο σύζυγος δικαιούται να παρακρατήσει το 1/6 της προίκας, ενώ για ελαφρότερα παραπτώματα το 1/8. Τα ηθικά όμως παραπτώματα είχαν συνέπειες και για τον σύζυγο που αν υπέπεσε σε σοβαρό παράπτωμα, υποχρεούται να επιστρέψει τη προίκα αμέσως μετά τη λύση του γάμου ενώ σε ελαφρύτερο παράπτωμα, εντός 6 μηνών. Στις παρακρατήσεις λόγω τέκνων, οι οποίες επιτρέπονται αν το διαζύγιο οφείλεται σε υπαιτιότητα της συζύγου ή απλώς σε πρωτοβουλία της συζύγου ή του πατέρα της (είχε παραμείνει η σύζυγος κάτω από την εξουσία του πατέρα της) τότε ο σύζυγος παρακρατεί το 1/6 της προίκας για κάθε παιδί, ποσοστό που δεν επιτρέπεται να ξεπεράσει το 50% της προίκας.

Περιορισμοί διαθέσεως της προίκας

·         Μετά το νόμο του Αυγούστου για το γάμο και την προίκα, ο σύζυγος δεν είναι ελεύθερος να διαθέτει την προικώα περιουσία όπως θέλει, αλλά οφείλει να τη διαφυλάσσει και ευθύνεται για κάθε ζημιά που προκαλείται με δόλο ή εξ αμελείας του.

·         Τα προικώα ακίνητα που βρίσκονταν σε ιταλικό έδαφος (ιδιαίτερα μεγάλης αξίας) απαγορεύονταν να απαλλοτριωθούν χωρίς τη συγκατάθεση της συζύγου. Με τη νομοθεσία του Αυγούστου απαγορευόταν και η υποθήκη αυτών των ακινήτων προκειμένου να εξασφαλιστεί δανειστής του συζύγου. Το μέτρο αυτό συμπληρώνεται με διάταξη του Κλαυδίου με την οποία απαγορεύεται στις γυναίκες να εγγυηθούν υπέρ οποιουδήποτε προσώπου είτε αυτός είναι ο σύζυγος είτε τρίτος.