ΣΟΣ ΘΕΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΓΙΑ 2014-2015 (ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ) (ΓΑΜΙΚΑ ΚΩΛΥΜΑΤΑ)

Κωλύματα γάμου από κλασικούς μέχρι βυζαντινούς χρόνους.

 Κωλύματα γάμου στους κλασικούς χρόνους

·         Η συγγένεια και συγκεκριμένα απαγορεύεται ο γάμος μεταξύ αμφιθαλών αδελφών και μεταξύ ετεροθαλών ομομητρίων (στη Σπάρτη μεταξύ ομοπατρίων) αδελφών και εκ πλαγίου συγγενών. Απαγορεύεται επίσης ο γάμος μεταξύ συγγενών κατ’ ευθεία γραμμή απεριορίστως.

·         Είναι δυνατός ο γάμος μεταξύ ετεροθαλών ομοπατρίων αδελφών (στη Σπάρτη μεταξύ ομομητρίων), εξ υιοθεσίας αδελφών, καθώς και συγγενών που συνδέονται με συγγένεια τρίτου βαθμού (θείος και ανηψιά) και πέρα.

Κωλύματα στους ελληνιστικούς γάμους

·         Παύει η κοινή προέλευση / καταγωγή των συζύγων να έχει σημασία στο εσωτερικό των μοναρχιών αλλά και εκτός πόλεων καθώς αποδυναμώθηκε με την απονομή του δικαιώματος επιγαμίας σε ξένους. Οι συνέπειες μικτών γάμων στο εσωτερικό των ελληνιστικών μοναρχιών έχουν κοινωνικό χαρακτήρα και δεν επιδρούν στο κύρος του γάμου.

·         Η συγγένεια κατ’ ευθείαν γραμμή εξακολουθεί να αποτελεί κώλυμα γάμου ενώ δεν αποτελεί κώλυμα η εκ πλαγίου συγγένεια αφού επιτρέπεται γάμος ακόμη και μεταξύ αμφιθαλών αδελφών.

Κωλύματα στον ρωμαϊκό γάμο

·         Τα κωλύματα του γάμου που αναγνωρίζει το ρωμαϊκό δίκαιο είναι περισσότερα από το αρχαίο ελληνικό δίκαιο και με τη πάροδο του χρόνου αυξάνονται σημαντικά: (α) η συγγένεια κατ’ ευθεία γραμμή και εκ πλαγίου μέχρι 2^ου βαθμού (=αδέλφια, αποτελούσε πάντα κώλυμα για τους ρωμαίους) που κατά τους βυζαντινούς χρόνους επεκτείνονται ως 7^ο βαθμό εκ πλαγίου (β) η ύπαρξη προηγούμενου γάμου που δεν έχει λυθεί με διαζύγιο ή με θάνατο του ενός (το πραιτορικό δίκαιο επιβάλει την ποινή της ατιμίας στο δίγαμο) (γ) η καταδίκη της γυναίκας για μοιχεία ενώ για τους άνδρες μέχρι τα μέσα 3^ου αιώνα υπάρχει κώλυμα γάμου για όσο διαρκεί η στρατιωτική τους θητεία.

 Γαμικά κωλύματα στο Βυζάντιο

• Κωλύματα λόγω εξ αίματος συγγένειας ή αγχιστείας μέχρι το τέλος του 10ου αιώνα: Το δίκαιο των γαμικών κωλυμάτων περιλαμβάνεται στις Εισηγήσεις. Σε γενικές γραμμές κωλύοταν ο γάμος συγγενών εξ αίματος σε ευθεία γραμμή απεριορίστως και προς τα πλάγια σε ισοσκελή μεν γραμμή μέχρι και το δεύτερο βαθμό (δηλαδή ο γάμος δύο αδελφών), ενώ σε ανισοσκελή γραμμή μέχρι και τον τέταρτο βαθμό (πχ θείος με ανηψιά ή με τη κόρη της ανηψιάς). Στην αγχιστεία, δηλαδή τη σχέση καθενός συζύγου με τους εξ αίματος συγγενείς του άλλου, τα κωλύματα περιορίζονταν σε συγκεκριμένες ενώσεις που ρητώς ανέφερε ο νόμος πχ πατριός με προγονή ή μητριά με προγονό ή πεθερά με γαμπρό ή πεθερός με νύφη. Τα παραπάνω δε μεταβλήθηκαν με τις Νεαρές του Ιουστινιανού.
• Κώλυμα "οιονεί αγχιστείας": Οι κανόνες του Μ. Βασίλειου προχώρησαν και στην "οιονεί αγχιστεία" δηλαδή τις σχέσεις των συγγενών εξ αίματος του ενός συζύγου με τους συγγενείς εξ αίματος του άλλου μέχρι και το δεύτερο βαθμό. Έτσι πχ αποκλείστηκε ο γάμος μεταξύ δύο αδελφών με δύο αδελφές (7ος αιώνας).
• Η Εκλογή των Ισαύρων προχώρησε και λίγο παραπέρα. Επέκτεινε το κώλυμα στη συγγένεια εξ αίματος μέχρι έκτο βαθμό (γάμος δεύτερων εξαδέλφων). Οι περιορισμοί αυτοί ενισχύθηκαν και από το ποινικό μέρος της Εκλογής περί διατάξεων περί αιμομιξίας και ορισμένων "τριγωνικών" σχέσεων όπως ίδιος άνδρας με μητέρα και κόρη ή δύο αδελφές έστω και αν δεν είχε προηγηθεί γάμος.  Έτσι δημιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την εισαγωγή γαμικού κωλύματος με βάση τις εξώγαμες μόνο σχέσεις.
• Όπου η Εκλογή δεν ανέφερε τους βαθμούς της συγγένειας, επαναλήφθηκαν τα σχετικά αποσπάσματα των Εισηγήσεων.
• Τα γαμικά κωλύματα της Εκλογής επαναλήφθηκαν και στη Νομοθεσία των Μακεδόνων (Εισαγωγή, Πρόχειρο Νόμο και Βασιλικά) όχι με την ίδια διατύπωση. Το ίδιο συνέβη και με τις ποινικές διατάξεις της Εκλογής.
•  Σταθμός στην εξέλιξη του δικαίου των γαμικών κωλυμάτων υπήρξε ο τόμος του πατριάρχη Σισιννίου Β', που αναφέρεται μόνο στο κώλυμα της "οιονεί" αγχιστείας, που επεκτείνεται από τον τέταρτο βαθμό, στον οποίο έφθανε μέχρι τότε, στον έκτο. (χωρίς όμως μνεία των βαθμών έγραφε δηλαδή ακριβώς τι απαγορευόταν πχ δεν μπορούν να παντρευτούν δύο αδέλφια δύο εξαδέλφες). Δεν γνωρίζουμε τις συνθήκες που εκδόθηκε ο τόμος, μάλλον οφείλεται σε συρροή πολλών παραγόντων, νομικών, οικονομικών, εκκλησιαστικών-πολιτικών σε συνδυασμό την εξυπηρέτηση μιας συγκεκριμένης τότε σκοπιμότητας. Για να προλάβει ο πατριάρχης Σισσίνιος ενδεχόμενες αντιδράσεις γιατί τα νέα κωλύματα δεν ήταν αποτέλεσμα αυτοκρατορικών νόμων ούτε απόφαση συνόδου επικαλέστηκε δύο στοιχεία: (α) μια διάταξη των Βασιλικών και (β) ένα επιχείρημα του Μ. Βασιλείου από τον κανόνα 87.  Στον κανόνα αυτό υπήρχε μία ερώτηση: σε ένα γάμο ενός χήρου ή μιας χήρας με την αδελφή ή αδελφό του αποβιώσαντος σύζύγου, τα παιδιά τους τι είδους σχέση θα τα συνέδεε, αδέλφια ή εξαδέλφια; Ο Σισσίνιος προσέδωσε στην ερώτηση αυτή χαρακτήρα κανόνα δικαίου κι έτσι όταν υπήρχαν αμφιβολίες υπήρχαν γαμικά κωλύματα.
• Προεκτάσεις του τόμου: Σε μια προσπάθεια να μη γίνει διεύρυνση του κύκλου των γαμικών κωλυμάτων ένας γνωστός νομικός του 11ου αιώνα ο  Ευστάθιος ο Ρωμαίος προσδιόρισε τους βαθμούς την "οιονεί" αγχιστεία και κατέληξε ότι με τον τόμο απαγορεύτηκε ο γάμος μεταξύ προσώπων που συνδέονταν εξ αγχιστείας παραπάνω από 6ο βαθμό. Τον 8ο αιώνα με την Εκλογή τα κωλύματα εξ αίματος είχαν φτάσει μέχρι 6ο βαθμό δηλαδή όπως και στα εξ αγχιστείας  και αργότερα καθιερώθηκε και ο 7ος βαθμός στα κωλύματα εξ αίματος. Έτσι ο συσχετισμός βαθμών συγγενείας και γαμικών κωλυμάτων του Ευστάθιου, συνέβαλε αντί σε περιορισμό σε επέκταση αυτών. Αν δεν επεκτάθηκε σε 8ο βαθμό αυτό οφείλεται σε διάταξη νόμου των Βασιλικών. Κι ενώ υπήρχαν αντιδράσεις και επικρίσεις, ο Σισίννιος προσπάθησε να νομιμοποιηθεί με διάφορα πλάσματα δικαίου πχ ότι ενεργούσε με εντολή αυτοκράτορα και ότι ο τόμος επικυρώθηκε εκ των υστέρων. Από τα μέσα του 12ου αιώνα άρχισε να υπερισχύει το στρατόπεδο των επικριτών και με μία νεαρά ο Μανουήλ Κομνηνός προσπάθησε να υποβαθμίσει τον τόμο αλλά ο τόμος είχε τόσο βαθιές ρίζες στο νομικό βίο που έπεσε σε αχρησία και ο τόμος εμφανίστηκε σε αποφάσεις πολιτειακών δικαστηρίων ως "ισχύον" δίκαιο.
• Το κώλυμα της πνευματικής συγγένειας: εκτός από τη σαρκική συγγένεια υπήρχε και η πνευματική συγγένεια που δημιουργούταν με το μυστήριο του βαφτίσματος. Στο ιουστινιάνειο δίκαιο απαγορευόταν ο γάμος αναδόχου και αναδεκτή (νονός με βαφτηστήρι). Με τον κανόνα 53 της Πενθέκτης Συνόδου επεκτάθηκε το κώλυμα αυτό μεταξύ αναδόχου και χήρας μητέρας του αναδεκτή (δηλαδή νονού με τη μάνα του βαφτιστηριού). Η Εκλογή συμπεριέλαβε και την απαγόρευση μεταξύ των παιδιών του αναδόχου και των αδελφών του αναδεκτή που επαναλήφθηκε και στη Νομοθεσία των Μακεδόνων.
• Το κώλυμα της τεχνητής συγγένειας (υιοθεσία): περιοριζόταν μεταξύ θετών γονέων και θετών παιδιών και στενών συγγενών εξ αίματος (Εισαγωγή, Πρόχειρος Νόμος, Βασιλικά).
• Το κώλυμα με ορισμένα αξιώματα ή λειτουργήματα του άνδρα: όπως η επιτροπεία ή η άσκηση δημόσιας διοίκησης σε μια επαρχία καθώς και με τη διαφορά θρησκείας (απαγόρευση γάμου χριστιανών με εβραίους) ή, μέχρι ενός ορισμένου σημείου ή δόγματος.
• Το κώλυμα μιας αξιόποινης πράξης: όπως μοιχεία απέκλειε το γάμο των μοίχων μεταξύ τους. Την ίδια συνέπεια είχε και η αρπαγή μιας γυναίκας ακόμη και αν ο πατέρας συναινούσε στον γάμο.
• Τέλος, υπήρχαν και τα απόλυτα ανατρεπτικά κωλύματα: που απέκλειαν το γάμο ανάμεσα σε ορισμένα πρόσωπα όπως στην περίπτωση των ευνούχων (βλ. Νεαρά 98 του Λέοντος του Σοφού). Εδώ ανήκει και το κώλυμα του προϋφιστάμενου έγκυρου γάμου: όποιος ήταν έγγαμος δεν μπορούσε να συνάψει νέο γάμο. Στην ίδια κατηγορία εντάσσονται και όλοι οι κληρικοί και μοναχοί και των δύο φύλων της Εκκλησίας. Τέλος, απόλυτο κώλυμα αλλά με περιορισμένη διάρκεια είχε η χήρα που δεν μπορούσε να συνάψει νέο γάμο αν δεν περνούσε ένας χρόνος από το θάνατο του συζύγου της. Ο λόγος διπλός: κυρίως για τη διαπίστωση πατρότητας ενός παιδιού και προς σεβασμό στη μνήμη του νεκρού.