ΣΟΣ ΘΕΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ ΓΙΑ 2014-2015 (ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ) (Ο ΓΑΜΟΣ)

Ο ΓΑΜΟΣ ΣΤΟΥΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥΣ, ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ.

 Ο γάμος στους κλασικούς χρόνους

·         Δικαιικός θεσμός του κράτους: Αποτελεί θεσμό παλαιό όσο και οι ανθρώπινες κοινωνίες που υποβάλλεται σε περιορισμούς τόσο ως προς τις προϋποθέσεις σύναψής του όσο και ως προς τις συνέπειές του. Κατά τους αριστοκρατικούς χρόνους, ο γάμος μεταξύ ατόμων που προέρχονταν από διαφορετικές πόλεις ήταν έγκυρος ενώ στα μέσα του 5^ου αιώνα μετά  το ψήφισμα του Περικλή δεν συνέβαινε το ίδιο.

·         Κώλυμα γάμου: Η συγγένεια και συγκεκριμένα απαγορεύεται ο γάμος μεταξύ αμφιθαλών αδελφών και μεταξύ ετεροθαλών ομομητρίων (στη Σπάρτη μεταξύ ομοπατρίων) αδελφών και εκ πλαγίου συγγενών. Απαγορεύεται επίσης ο γάμος μεταξύ συγγενών κατ’ ευθεία γραμμή απεριορίστως.

·         Είναι δυνατός ο γάμος μεταξύ ετεροθαλών ομοπατρίων αδελφών (στη Σπάρτη μεταξύ ομομητρίων), εξ υιοθεσίας αδελφών, καθώς και συγγενών που συνδέονται με συγγένεια τρίτου βαθμού (θείος και ανηψιά) και πέρα.

·         Συστατικές πράξεις γάμου: (α) Κατά τους ιστορικούς χρόνους ο γάμος ξεκινούσε με ένα είδος γαμήλιου συμβολαίου μεταξύ του μέλλοντα γαμπρού και του πατέρα της νύφης. Ο γαμπρός προσέφερε στο μέλλοντα πεθερό τα έδνα, δηλαδή διάφορα γεννήματα, υφαντά και κοσμήματα, ενώ ο πατέρας της νύφης προσέφερε τα μύρια, δώρα τα οποία θεωρούνται  η απαρχή της προίκας. Σκοπός του ομηρικού γάμου ήταν η ενίσχυση του οίκου και η απόκτηση απογόνων και κληρονόμων της πατρικής περιουσίας, παράλληλα αποτελούσε και μέσο σύναψης συμμαχιών μεταξύ οίκων. Αντικείμενο της σύμβασης αποτελούσε η μέλλουσα σύζυγος (β) Ο Σόλωνας είναι ο πρώτος που επιχειρεί νομικές ρυθμίσεις για το γάμο και τα κληρονομικά δικαιώματα. Ο νόμιμος γάμος στην Αθήνα την κλασική εποχή περιλαμβάνει την εγγύηση, την έκδοση, τη συμβίωση και την απόκτηση αγοριού. Η εγγύηση ήταν ένα είδος προγαμιαίου συμβολαίου που περιελάμβανε την υπόσχεση προίκας του πατέρα της νύφης. Ενώ η έκδοση περιελάμβανε το τελετουργικό του γάμου και την καταβολή της προίκας. Αργότερα, στα μέσα του 5ου αιώνα, ο έλεγχος της πόλης και ο καθορισμός των κληρονομικών και πολιτικών δικαιωμάτων ολοκληρώνεται με τον Περικλή ο οποίος αλλάζει τον νόμο και θεωρεί πολίτες μόνο όσους προέρχονται από νόμιμο γάμο μεταξύ Αθηναίου πολίτη και Αθηναίας αστής. Πρωταρχικός σκοπός του γάμου είναι, στην αρχαϊκή και κλασική εποχή, η τεκνοποίηση και η εξασφάλιση νόμιμων κληρονόμων αλλά και αναγνωρισμένων πολιτών ικανών να συμμετέχουν στα κοινά. Έτσι, οι νόμοι που καθόριζαν τα κληρονομικά δικαιώματα, στην ουσία καθόριζαν και ήλεγχαν τον κύκλο των ανθρώπων που μπορούσαν να έχουν πολιτικά δικαιώματα.

Ο ελληνιστικός γάμος

·         Ο γάμος των κλασικών χρόνων (αττικός γάμος) προϋποθέτει τη διενέργεια δύο συστατικών πράξεων: την «εγγύη» και την «έκδοσις». Όμως, στον γάμο των ελληνιστικών χρόνων (βλέπε δημόσια αρχεία Μυκόνου) αναγράφονται ως «εγγυήσεις» δικαιοπραξίες με αντικείμενο τη σύσταση προίκας για τη γυναίκα.

·         Στο δίκαιο της ελληνιστικής Αιγύπτου, η «εγγύη» εξαφανίζεται και η «έκδοσις» εμφανίζεται αλλοιωμένη. Συγκεκριμένα, σε έκδοση της μελλόνυμφης δεν προβαίνει πια μόνο ο κύριος της γυναίκας, αλλά συχνά και οι δύο γονείς ή και άλλα πρόσωπα ή και μόνο η μητέρα ή ακόμα και η ίδια η γυναίκα (αυτοέκδοσις).

·         Η μεταβολή αυτή του οικογενειακού δικαίου επέφερε και νέες πολιτειακές συνθήκες: η ιδιότητα του πολίτη κτάται ευκολότερα και η καθαρότητα του σώματος του πολιτών δεν αποτελεί το κύριο μέλημα της κοινωνίας. Η μεταβολή αυτή συνοδεύτηκε από τη βαθμιαία απόσπαση των σχέσεων οικογενειακού δικαίου από την κηδεμονία της πόλεως.

·         Ο γάμος έτσι παύει να αποτελεί σχέση που καταρτίζεται μεταξύ δύο οίκων για το συμφέρον της πόλεως (τη δημιουργία νέων πολιτών) και γίνεται ιδιωτική υπόθεση δύο προσώπων.

Προϋποθέσεις ελληνιστικού γάμου

·         Παύει η κοινή προέλευση / καταγωγή των συζύγων να έχει σημασία στο εσωτερικό των μοναρχιών αλλά και εκτός πόλεων καθώς αποδυναμώθηκε με την απονομή του δικαιώματος επιγαμίας σε ξένους. Οι συνέπειες μικτών γάμων στο εσωτερικό των ελληνιστικών μοναρχιών έχουν κοινωνικό χαρακτήρα και δεν επιδρούν στο κύρος του γάμου.

·         Η συγγένεια κατ’ ευθείαν γραμμή εξακολουθεί να αποτελεί κώλυμα γάμου ενώ δεν αποτελεί κώλυμα η εκ πλαγίου συγγένεια αφού επιτρέπεται γάμος ακόμη και μεταξύ αμφιθαλών αδελφών.

Ο ρωμαϊκός γάμος

·         Όπως και στους Έλληνες έτσι και στους Ρωμαίους η συμβίωση αποτελεί αναγκαίο στοιχείο του γάμου. Χαρακτηριστικό της έγγαμης συμβίωσης είναι η διάρκεια που διαφοροποιεί τον γάμο από άλλες σχέσεις. Από τη διαρκή συμβίωση συνάγεται και η πρόθεση των συμβιούντων να είναι σύζυγοι.

·         Με την πάροδο του χρόνου όλο και περισσότεροι περιορισμοί τίθενται ως προς τη σύναψη του γάμου αλλά και ως προς τη λύση αυτού.

·         Στους τελευταίους χρόνους του κλασικού δικαίου αποκτά ηθική χροιά ο γάμος. Ο Μοδεστίνος διατυπώνει τον ορισμό του γάμου (Βασιλικά, Αρμενόπουλος): Γάμος είναι η ένωση ανδρός και γυναικός σε γάμο για κοινό βίο ενώπιον Θεού και κοινωνία ανθρώπων (ελεύθερη μετάδοση).

Προϋποθέσεις ρωμαϊκού γάμου

·         Θετικές  προϋποθέσεις: Αποτελούν (α) η ιδιότητα του πολίτη (ή έστω δικαίωμα επιγαμίας, conubium, προκειμένου για τη σύζυγο), (β) η συμπλήρωση νόμιμης ηλικίας, (γ) η συγκατάθεση του εξουσιαστή αν οι μελλόνυμφοι είναι υπεξούσιοι και (δ) η συναίνεση των μελλονύμφων.

·         Αρνητικές προϋποθέσεις: Τα κωλύματα του γάμου που αναγνωρίζει το ρωμαϊκό δίκαιο είναι περισσότερα από το αρχαίο ελληνικό δίκαιο και με τη πάροδο του χρόνου αυξάνονται σημαντικά: (α) η συγγένεια κατ’ ευθεία γραμμή και εκ πλαγίου μέχρι 2^ου βαθμού (=αδέλφια, αποτελούσε πάντα κώλυμα για τους ρωμαίους) που κατά τους βυζαντινούς χρόνους επεκτείνονται ως 7^ο βαθμό εκ πλαγίου (β) η ύπαρξη προηγούμενου γάμου που δεν έχει λυθεί με διαζύγιο ή με θάνατο του ενός (το πραιτορικό δίκαιο επιβάλει την ποινή της ατιμίας στο δίγαμο) (γ) η καταδίκη της γυναίκας για μοιχεία ενώ για τους άνδρες μέχρι τα μέσα 3^ου αιώνα υπάρχει κώλυμα γάμου για όσο διαρκεί η στρατιωτική τους θητεία.

Η συζυγική εξουσία (manus)

·         Ο νόμιμος γάμος επιφέρει υποχρέωση σύσταση προίκας, τήρηση πίστης της γυναίκας και τα παιδιά θεωρούνται γνήσια και όχι νόθα.

·         Για την εξουσία του συζύγου δεν αρκεί μόνο να περιέλθει η γυναίκα κάτω από την εξουσία του συζύγου η οποία αν ήταν υπεξούσια παραμένει κύριος της ο προηγούμενος φορέας ή αν ήταν αυτεξούσια διατηρεί την ιδιότητα αυτή και μετά το γάμο αλλά να ασκηθούν ένας από τους παρακάτω τρόπους ίδρυσης συζυγικής εξουσίας.

·         2 τρόποι ίδρυσης συζυγικής εξουσίας: (α) τυπική μεταβίβαση της εξουσίας από τον μέχρι τότε φορέα στο σύζυγο με τις δικαιοπραξίες coemptio & confarreatio (β) ο σύζυγος ασκεί την εξουσία του επί της συζύγου για ένα συνεχές έτος χωρίς η τελευταία να λείψει από τη συζυγική εστία για περισσότερο από τρεις συνεχείς νύχτες.

Περιουσιακές συνέπειες γάμου

·         Αν ο γάμος δεν συνοδεύεται από την κτήση εξουσίας του συζύγου πάνω στη σύζυγο, η περιουσιακή κατάσταση των συζύγων δεν μεταβάλλεται. Σε αυτή την περίπτωση, οι σύζυγοι κληρονομούνται από τους εξ αίματος συγγενείς ενώ δεν γεννιέται υποχρέωση διατροφής της συζύγου από το σύζυγο.

·         Αν ο γάμος συνοδεύεται από μεταβίβαση εξουσίας στον σύζυγο, η σύζυγος περιέρχεται στην εξουσία του (ή αν ο σύζυγος είναι υπεξούσιος, η σύζυγος περιέρχεται στον εξουσιαστή του) και καλείται στην εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή στην τάξη των θυγατέρων. Ως εξουσιαστής ο σύζυγος έχει υποχρέωση διατροφής της γυναίκας.

·         Οι δωρεές μεταξύ συζύγων απαγορεύονταν και στις δύο περιπτώσεις. Η απαγόρευση αυτή ίσχυσε μέχρι 206 μ.Χ. όπου οι δωρεές αυτές κατέστησαν ισχυρές υπό την προϋπόθεση ότι δεν είχαν ανακληθεί όσο ζούσε ο δωρητής σύζυγος.