ΒΕΒΑΙΟΣ ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΦΑΝΕΙΑ ΦΥΣΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ (ΑΚ 39-50)

Σε περίπτωση που ο θάνατος ενός προσώπου δεν είναι βέβαιος, για να εφαρμοσθεί η ΑΚ 39, αλλά πολύ πιθανός, μπορεί να ζητηθεί από το δικαστήριο η κήρυξη του προσώπου αυτού σε αφάνεια, η οποία δημιουργεί τεκμήριο θανάτου, ούτως ώστε να μην παρατείνεται η αβεβαιότητα ως προς τις νομικές του σχέσεις. Αφάνεια λοιπόν είναι η νομική κατάσταση, στην οποία ορισμένο πρόσωπο κηρύσσεται δικαστικώς έτσι ώστε να θεωρείται νεκρό. Προϋποθέσεις: Για να κηρυχθεί κάποιος σε αφάνεια πρέπει είτε να εξαφανίστηκε ενώ βρισκόταν σε κίνδυνο ζωής (πχ ναυάγιο, πόλεμος) είτε να απουσιάζει χωρίς ειδήσεις για καιρό. Και στις δύο περιπτώσεις οι συνθήκες θα πρέπει να καθιστούν τον θάνατό του πολύ πιθανό (ΑΚ 40). Για να ζητηθεί η κήρυξη της αφάνειας θα πρέπει επιπλέον να έχει παρέλθει τουλάχιστον ένα έτος από τη στιγμή του κινδύνου ενώ αν ο κίνδυνος ήταν παρατεταμένος πχ πόλεμος από την τελευταία στιγμή του, ή πέντε τουλάχιστον χρόνια από την τελευταία είδηση (ΑΚ 41). Από την αφάνεια πρέπει να διακρίνουμε την περίπτωση της απουσίας ή εξαφάνισης ενός φυσικού προσώπου, ο θάνατος του οποίου δεν θεωρείται πιθανός. Σε αυτή την περίπτωση προέχει η προστασία της περιουσίας του απόντος (ΑΚ 1689-1694) ή η ρύθμιση άλλων ζητημάτων (πχ ΑΚ 1510 παρ. 3) και όχι η εκκαθάριση των έννομων σχέσεων του προσώπου, όπως ισχύει στην αφάνεια. Αίτηση-διαδικασία: Αίτηση για κήρυξη προσώπου σε αφάνεια μπορεί να υποβάλλει οποιοσδήποτε εξαρτά δικαιώματα από τον θάνατο του προσώπου (ΑΚ 40) όπως πχ οι κληρονόμοι του, ο αιτία θανάτου δωρεοδόχος, ο δικαιούχος δικαιώματος ασφαλιστικής αποζημίωσης, η σύζυγός του κλπ. Δεν έχουν όμως τέτοιο δικαίωμα οι δανειστές διότι τα δικαιώματά τους δεν εξαρτώνται  από τον θάνατο του οφειλέτη τους. Αρμόδιο για την εκδίκαση της αίτησης είναι το Ειρηνοδικείο της τελευταίας κατοικίας ή διαμονής του εξαφανισθέντος και αν υπήρχαν, της πρωτεύουσας του Κράτους (ΑΚ 42). Αν η αίτηση είναι νόμω βάσιμη, το δικαστήριο διατάσσει τη δημοσίευση περίληψής της, μαζί με πρόσκληση για παροχή πληροφοριών σχετικά με τη ζωή ή τον θάνατο του εξαφανισθέντος, μέσα σε προθεσμία τουλάχιστον ενός έτους (ΑΚ 43). Μετά την πάροδο της προθεσμίας το δικαστήριο εκδικάζει την αίτηση, διατάσσοντας προηγουμένως  αν το κρίνει σκόπιμο, κάθε απόδειξη (ΑΚ 44 παρ 1). Αν κρίνει ότι αποδείχθηκαν τα γεγονότα που στηρίζουν την αίτηση, κηρύσσει την αφάνεια και καθορίζει το χρόνο έναρξής της (ΑΚ 44 παρ 2). Αν δεν αποδειχθούν τα γεγονότα ή εμφανισθεί ο  εξαφανισθείς ή φθάσουν ειδήσεις για αυτόν ή αποδειχθεί ο θάνατός του, η αίτηση απορρίπτεται (ΑΚ 45). Η απόφαση που κηρύσσει την αφάνεια, εφόσον δεν υπόκειται σε έφεση ή αναίρεση, δημοσιεύεται σε περίληψη και ισχύει έναντι όλων (ΑΚ 47). Συνέπειες: Με την απόφαση κήρυξης της αφάνειας δημιουργείται νόμιμο τεκμήριο θανάτου του εξαφανισθέντος από τον χρόνο που η απόφαση όρισε ως χρόνο έναρξης της αφάνειας και όλα τα δικαιώματα που εξαρτώνται από το θάνατο του αφάντου, μπορούν να ασκηθούν σαν να είχε αποδειχθεί ο θάνατος.  Στο πεδίο εφαρμογής της διάταξης εμπίπτουν κατά κύριο λόγο (αλλά όχι μόνο) τα κληρονομικά δικαιώματα. Άλλα είναι το συνταξιοδοτικό δικαίωμα της συζύγου του αφάντου, το δικαίωμα του πατέρα ή της μητέρας του αφάντου να αναγνωρίσουν εκουσίως το τέκνο του τελευταίου που γεννήθηκε εκτός γάμου (ΑΚ 1475 παρ 3) ή από τον ψιλό κύριο κτήση της επικαρπίας (ΑΚ 1400) κ.α. Ως συνέπεια της κήρυξης κάποιου προσώπου σε αφάνεια μπορεί να επέλθει και η απώλεια κάποιου δικαιώματος ή η λήξη κάποιας έννομης σχέσης πχ γονικής μέριμνας (ΑΚ 1538), η λύση της εντολής (ΑΚ 726) ή της εταιρείας (ΑΚ 773) κλπ. Εξαίρεση αποτελεί ο γάμος, ο οποίος δε λύεται αυτοδικαίως απλώς η κήρυξη της αφάνειας αποτελεί λόγο διαζυγίου (ΑΚ 1440).  Κατά την κρατούσα αντίληψη, η αγωγή διαζυγίου στρέφεται κατά του αφάντου και επιδίδεται σε αυτόν ως αγνώστου διαμονής, σαν να ήταν ζωντανός. Η απόφαση, που κηρύσσει την αφάνεια, δεσμεύει το δικαστήριο που λύει τον γάμο με διαζύγιο. Οι κληρονόμοι ή κληροδόχοι του αφάντου υποχρεούνται να δώσουν ασφάλεια για την ενδεχόμενη απόδοση της περιουσίας σε επικρατέστερους κληρονόμους ή στον ίδιο τον άφαντο. Η ασφάλεια αίρεται όταν περάσουν δέκα χρόνια από την παράδοση της περιουσίας στους κληρονόμους/κληροδόχους (ΑΚ 49). Η κατάσταση της αφάνειας μπορεί να αρθεί σε περίπτωση επανεμφάνισης ή απόδειξης ότι πέθανε κλπ. Αυτό γίνεται με αίτηση στο δικαστήριο που κήρυξε την αφάνεια από όποιον είχε έννομο συμφέρον. Οι αποφάσεις που δέχονται τις αιτήσεις αυτές είναι διαπλαστικές και όταν καταστούν αμετάκλητες ισχύουν και παράγουν τα αποτελέσματα υπέρ και εναντίον όλων, τηρουμένης πάντως της ΑΚ 47. Αν την αίτηση την κάνει ο ίδιος ο άφαντος την απόφαση δεν μπορεί να την προσβάλλει κανείς. Αν μετά την κήρυξη της αφάνειας αποδειχθεί ο θάνατος η κληρονομία επάγεται κατά τον πραγματικό χρόνο θανάτου και όχι τον χρόνο που όρισε το δικαστήριο. Επανεμφάνιση αφάντου: Σε περίπτωση εμφάνισης του αφάντου, ο τελευταίος μπορεί να απαιτήσει επιστροφή της περιουσίας  του από αυτούς που την κατέχουν (ΑΚ 50), Σύμφωνα με τη μάλλον κρατούσα γνώμη ο εμφανισθείς άφαντος έχει έναντι όλων των προσώπων που κατέχουν την περιουσία του την αγωγή περί κλήρου (ΑΚ 1883) αλλά και τις προσήκουσες ειδικές αγωγές (πχ διεκδικητική, αδικαιολόγητου πλουτισμού).  Οι καλόπιστοι τρίτοι που απέκτησαν από μη κληρονόμο προστατεύονται από τον Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας 779. Μόνο η εμφάνιση του αφάντου δεν ενεργοποιεί την υποχρέωση των κληρονόμων του να αποδώσουν την κληρονομία. Απαιτείται και η έκδοση απόφασης που αίρει την κατάσταση της αφάνειας.  Ακόμη με την εμφάνιση δεν ανασυστάται αυτοδικαίως ο γάμος, ο οποίος λύθηκε με διαζύγιο λόγω αφάνειας (ΑΚ 1440). Παράδειγμα: 1.        Ο ιστιοπλόος Α χάθηκε, ενώ έπλεε με το σκάφος του το 2004. Το 2010 και αφού δεν υπήρχε πλέον καμία είδησή του, η σύζυγός του Β που εκλαμβάνει τον Α σαν νεκρό, ζητεί την κήρυξή του σε αφάνεια. Στη συνέχεια εγκαθίσταται ως κληρονόμος στη μερίδα της περιουσίας του Α που της ανήκει, επιτυγχάνει την έκδοση αποφάσεως διαζυγίου και παντρεύεται εκ νέου. Το 2012 επιστρέφει αναπάντεχα ο Α, ο οποίος ζητεί από τη Β να γυρίσει κοντά του και να του επιστρέψει την περιουσία του. Ο Α θα δικαιωθεί κατά το δεύτερο αίτημά του (ΑΚ 50) όχι όμως κατά το πρώτο (ΑΚ 1440).  Πηγή: σημειώσεις από Γεωργιάδη