ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΗ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΑΠΟΝΟΜΗ ΤΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ ΣΤΟΥΣ ΚΛΑΣΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ (ΔΗΜΟΣΙΑ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΗ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ)

• Το φυσικό δικαίωμα του ατόμου για καταφυγή σε διαιτησία είναι τόσο παλιό όσο και οι ανθρώπινες κοινωνίες.  Ο αρχηγός της κοινωνικής ομάδας που ανήκουν οι διάδικοι ή κάποιο άλλο μέλος της καλείται να επιλύσει τη διαφορά και να επαναφέρει την ειρήνη εντός της ομάδας.  Ο φυσικός αυτός διαιτητής ή δικαστής περιβάλλεται από δικαιοδοτικές εξουσίες που του έχουν αναγνωριστεί λόγω προσωπικού του κύρους ενώ η απόφαση του είναι εκτελεστή χάρη στην πίεση της κοινωνικής ομάδας που ανήκουν τα μέρη.

• Κατά το αρχικό αυτό στάδιο αλλά και μεταγενέστερα, η καταφυγή σε διαιτητική παρέμβαση δεν ανταγωνίζεται την εξουσία των πολιτειακών δικαιοδοτικών οργάνων.  Η ανάγκη αποκατάστασης της κοινωνικής ειρήνης αφενός και ο ερμητισμός των ελληνικών πόλεων στο πεδίο της απονομής της δικαιοσύνης αφετέρου, κατέστησαν τη διαιτησία εσωτερική και διεθνή, σε πρακτική ιδιαίτερα διαδεδομένη και εκτιμούμενη από τους Αρχαίους.

• Το αττικό δίκαιο γνωρίζει δύο είδη διαιτησίας την δημόσια και την ιδιωτική.Δημόσια διαιτησία: Οι δημόσιοι ή αιρετοί διαιτητές αναφέρονται από τον Αριστοτέλη μεταξύ των κληρωτών αρχών της πόλεως. Ως δημόσιοι διαιτητές κληρώνονται πολίτες που έχουν συμπληρώσει το 60^ο έτος, η δε άρνησή τους να αναλάβουν τα καθήκοντα του διαιτητή επισύρει την ποινή της ατιμίας. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι αρμοδιότητες των αιρετών διαιτητών είναι ιδιαίτερα εκτεταμένες: κάθε υπόθεση με αντικείμενο άνω των δέκα δραχμών περιέρχεται στους διαιτητές που προσπαθούν να συμβιβάσουν τα μέρη εάν δεν επιτύχουν δικάζουν και εκδίδουν απόφαση η οποία για να είναι δεσμευτική πρέπει να γίνει δεκτή και από τα δύο μέρη.  Η προσφυγή στους αιρετούς διαιτητές δεν είναι αποτέλεσμα ιδιωτικής συμφωνίας αλλά είναι υποχρεωτική σε ορισμένες υποθέσεις και οι δημόσιοι διαιτητές δεν επιλέγονται από τα μέρη αλλά ορίζονται από το κράτος. Επιπλέον η απόφαση τους είναι δεσμευτική μόνο εφόσον την αποδέχονται και τα δύο μέρη αλλιώς η υπόθεση πάει δικαστικώς.Το θεσμό της διαιτησίας συναντάμε και εκτός Αθηνών και σε άλλες ελληνικές πόλεις πχ Αμοργός όπου οι υποθέσεις πριν εισαχθούν προς κρίση στο αστικό δικαστήριο ή δικαστήριο τρίτης πόλης, εισάγονται ενώπιον των διαλλακτών (εδώ διαιτητών) που είτε καταδικάζουν σε καταβολή χρηματικού ποσού είτε πείθουν τους διαδίκους σε συμβιβασμό. Η μη συμμόρφωση προς την διαιτητική απόφαση επισύρει τη δίωξη του μη συμμορφουμένου. Σε περίπτωση που η διαιτησία δεν οδηγήσει σε απόφαση, οι διαλλάκτες κρίνουν αν η υπόθεση θα πάει δικαστικώς. 
  Ιδιωτική διαιτησία: Όσον αφορά την ιδιωτική διαιτησία προηγείται η πρόσκληση του αντιπάλου, η συμφωνία διαιτησίας χωρίς  ο νόμος να ορίζει είναι προφορική ή έγγραφη, ενώπιον μαρτύρων ή χωρίς να περιβληθεί καμία δημοσιότητα. Αν τα μέρη ανήκουν στον ίδιο κοινωνικό-επαγγελματικό χώρο ο έγγραφος τύπος της συμφωνίας είναι περιττός. Αν αντίθετα, είναι από διαφορετικούς χώρους τότε η συμφωνία διαιτησίας περιβάλλεται από έγγραφο τύπο και προβλέπονται σε αυτήν όλα τα επιμέρους στοιχεία της διαιτητικής διαδικασίας από τον ορισμό του ή των διαιτητών μέχρι και την εκτέλεση της διαιτητικής απόφασης. Αντίθετα από την πολιτειακή δικαιοδοσία που κατά κανόνα περιορίζεται σε πολίτες, η διαιτητική διαδικασία επεκτείνεται σε ένα ευρύτερα ευρύ κύκλο προσώπων: πολίτες, μέτοικοι ή ξένοι, εκ γενετής ελεύθεροι ή απελεύθεροι, άνδρες ή γυναίκες, ενήλικες ή ανήλικοι, όλοι έχουν πρόσβαση στην διαιτητική οδό για να λύσουν τις διαφορές τους.

• Όπως και για τα μέρη, έτσι και για τον διαιτητή, η ιδιότητα του πολίτη της πόλεως δεν αποτελεί προϋπόθεση για την ανάληψη καθηκόντων διαιτητή. Με εξαίρεση τις γυναίκες και τους δούλους, κάθε πρόσωπο νομιμοποιείται να αναλάβει την εξωδικαστική επίλυση μιας ιδιωτικής διαφοράς.

• Αντίθετα με τη δημόσια διαιτησία, η ιδιωτική διαιτησία είναι ένα έργο που για να παιχτεί ως το τέλος απαιτεί ειρηνικό σκηνικό. Οι αντίπαλοι εγκαταλείπουν τα όπλα για να αφεθούν στις συμβουλές του κοινωνικού και οικογενειακού περίγυρου. Είναι επίλυση διαφορών από φίλους αντί της προσφυγής στα δικαστήρια.

• Αφού μεσολαβήσει η σχετική συμφωνία των μερών, η διαιτητική διαδικασία αρχίζει την προκαθορισμένη ώρα και τόπο. Ενώ η δημόσια διαιτησία δίνει αφορμή για ένα δημόσιο θέαμα, εδώ πραγματοποιείται κεκλεισμένων των θυρών. Συνιστά υπόθεση «μεταξύ φίλων» που υποχρεούνται να τηρήσουν το καθήκον εχεμύθειας και να μην διαδώσουν όσα περιέλθουν στη γνώση τους κατά τη διάρκεια της διαδικασίας.

• Η συμφωνία διαιτησίας περιλαμβάνει κατά κανόνα τη ρήτρα εκτελεστότητας της απόφασης η οποία δεσμεύει τα μέρη καμιά φορά και ενόρκως ότι θα σεβαστούν την απόφαση που θα εκδώσει ο διαιτητής. Το εκτελεστό των διαιτητικών αποφάσεων προκύπτει εμμέσως από τον ίδιο τον αθηναϊκό νόμο που καθιστά αμετάκλητες τις  αποφάσεις των ιδιωτικών διαιτητών.