Η ΠΑΤΡΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ (ΣΧΕΣΕΙΣ ΓΟΝΕΩΝ ΚΑΙ ΤΕΚΝΩΝ) ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΡΩΜΑΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ

 Στους κλασικούς χρόνους:

• Ο αρχηγός του οίκου ασκεί την πατρική εξουσία επάνω στα τέκνα που γεννήθηκαν από έγκυρο γάμο, σε όσα υιοθετήθηκαν καθώς και σε αυτά που γεννήθηκαν μεν εκτός γάμου (από μητέρα αστή) αλλά νομιμοποιήθηκαν.
• Η έκταση της πατρικής εξουσίας στο αττικό δίκαιο είναι πιο περιορισμένη από το ρωμαϊκό. Δεν αναγνωρίζεται δικαίωμα ζωής και θανάτου επάνω στον υπεξούσιο ο οποίος εφόσον ενηλικιωθεί έχει δικαίωμα να δημιουργήσει δικό του οίκο. Από τους σολώνιους χρόνους είχε απαγορευτεί η πώληση τέκνων από τον πατέρα πράγμα που συναντάμε και στους χριστιανικούς χρόνους.
• Δικαιώματα πατέρα: α) έχει δικαίωμα έκθεσης τέκνου δηλαδή εγκατάλειψης ανεπιθύμητου τέκνου β) αποφασίζει το γάμο των θυγατέρων ενώ για τους γιους δεν χρειάζεται έγκριση γ) σε περίπτωση σοβαρού παραπτώματος του υπεξουσίου ο πατέρας με τη σύμπραξη δημόσιας αρχής έχει το δικαίωμα αποκήρυξης του τέκνου από τον πατρικό οίκο και αποκλεισμό του από την εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή.
• Υποχρεώσεις πατέρα: α) έχει υποχρέωση ανατροφής και εκπαίδευσης των τέκνων, β) διαχείρισης της περιουσίας των ανήλικων παιδιών και γ) εφόσον υπάρχουν άρρενες κατιόντες, υποχρέωση μη σύνταξης διαθήκης με την οποία να καταλείπει την περιουσία του σε τρίτα πρόσωπα.
• Υποχρεώσεις τέκνων: Κατά την δοκιμασία των Αθηναίων για δημόσιο αξίωμα οι υποψήφιοι οφείλουν να αποδείξουν ότι συνέδραμαν τους εν ζωή γονείς τους ή τους τίμησαν μετά το θάνατό τους. Η κακοποίηση γονέα διώκεται αυτεπαγγέλτως και επισύρει για το τέκνο την ποινή της ατιμίας. Η υποχρεώση αυτή ήταν γενική αρχή στις πόλεις της κλασικής αρχαιότητας και ο διωκόμενος πήγαινε αμέσως φυλακή.

Στους ελληνιστικούς χρόνους:

• Η πατρική εξουσία του ελληνικού δικαίου εξακολουθεί και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.
• Η πατρική εξουσία λήγει με την ενηλικίωση του υπεξουσίου, το γάμο προκειμένου για τις θυγατέρες, την αποκήρυξη ή με το θάνατο του εξουσιαστή.
• Αυτό δεν συμβαίνει στο ρωμαϊκό δίκαιο όπου τα δικαιώματα του πάτερ φαμίλια είναι αυξημένα.

Στους ρωμαϊκούς χρόνους:

• Η εξουσία που ασκεί ο αρχηγός της ρωμαϊκής οικογένειας επάνω στα υπεξούσια μέλη της δεν διαφέρει και πολύ από την εξουσία του κυρίου επάνω στους δούλους.
• Μόνο δικαιώματα πατέρα: α) δικαίωμα έκθεσης τέκνου δηλαδή εγκατάλειψη ανεπιθύμητου τέκνου β) δικαίωμα σωματικού κολασμού μέχρι και θανάτωσή τους γ) δικαίωμα πώλησης και ενεχυρίασης τέκνων δ) δικαίωμα αποπομπής τέκνου από την πατρική εξουσία σε περίπτωση που ο κατιών υπέπεσε σε σοβαρό παράπτωμα, μοιάζει με τους ελληνιστικούς χρόνους όμως εδώ δεν συνεπάγεται και αποκλεισμός από την κληρονομική διαδοχή του pater familias, αυτό γίνεται με ρητή αποκλήρωση του συγκεκριμένου προσώπου στη διαθήκη του πάτερ φαμίλια ε) είναι κύριος της οικογενειακής περιουσίας, ακόμα και στην περιουσία που αποκτά ο υπεξούσιος (τέκνα και δούλοι) που τους παραχωρεί μόνο την ελεύθερη διαχείριση. Υπήρχε λοιπόν θέμα προστασίας τρίτων που συναλλάσσονταν με τον υπεξούσιο.
• Προστασία τρίτων: Το ius civile δεν προέβλεπε προστασία των τρίτων που συναλλάσσονταν με υπεξούσιο πρόσωπο. Προστασία τρίτων χορηγήθηκε από τους πραίτορες, με τη δημιουργία αγωγών προσθέτου ιδιότητας όπου οι τρίτοι στρέφονταν κατά του εξουσιαστή σαν να ήταν ο αντισυμβαλλόμενος τους. Μάλιστα στις αδικοπραξίες ο πάτερ φαμίλιας είχε τη διαζευκτική ευχέρεια είτε να καταβάλλει την προβλεπόμενη ποινή ή την αποζημίωση που όρισε ο δικαστής είτε να παραδώσει τον υπεξούσιο στην εξουσία του θύματος (ο τρόπος αυτός ήταν διαδεδομένος στα δίκαια τιης αρχαιότητας από ζημιές που προκαλούσαν οι δούλοι αλλά δεν εφαρμοζόταν στους υπεξούσιους κατιόντες).