Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΠΛΑΝΗΣ ΣΤΟΝ ΔΡΑΣΤΗ - Σημειώσεις από ΚΩΣΤΑΡΑ

Οι νομικά σημαντικές πλάνες του δράστη

• Η πραγματική πλάνη του άρθρου 30 ΠΚ
• Η νομική πλάνη του άρθρου 31 ΠΚ
• Η πλάνη του δράστη σε σχέση με λόγους, που αίρουν τον άδικο χαρακτήρα της πράξης
• Η πλάνη του δράστη σε σχέση με λόγους, που αίρουν τον καταλογισμό

Η πραγματική πλάνη (άρθρο 30 ΠΚ)

Εννοούμε την άγνοια ή την εσφαλμένη αντίληψη εκ μέρους του δράστη κάποιου συστατικού  στοιχείου της αντικειμενικής υπόστασης ή στοιχείου που αυξάνει τη βαρύτητα του εγκλήματος.

Χαρακτηριστικό γνώρισμά της αποτελεί το γεγονός ότι ο δράστης που βρίσκεται σε τέτοια πλάνη συλλαμβάνει εσφαλμένα την πραγματικότητα στο μυαλό του. Η φωτογραφία δηλ. της πραγματικότητας που εισέρχεται στο μυαλό του δράστη είναι διαφορετική από εκείνη που αντικειμενικά υπάρχει.

Πχ ο κυνηγός  που νομίζει ότι πυροβολεί   ένα αγριογούρουνο ενώ στην πραγματικότητα πυροβολεί τον φίλο του κυνηγό και αυτός.

Μπορούμε να πούμε ότι η πραγματική πλάνη αποτελεί την αντίστροφη όψη της απρόσφορης απόπειρας. Στην πραγματική πλάνη προσβάλλεται αντικειμενικά μια πραγματικότητα την οποία ο δράστης νομίζει ότι δεν προσβάλλει ενώ αντίθετα στην απρόσφορη απόπειρα ο δράστης πιστεύει ότι προσβάλλει μια πραγματικότητα η οποία ωστόσο αντικειμενικά δεν προσβάλλεται.

Είδη ή μορφές πραγματικής πλάνης

• Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα πραγματικής πλάνης που αφορά συστατικό στοιχείο της αντικειμενικής υπόστασης αποτελεί το παραπάνω παράδειγμα του κυνηγού.
• Παράδειγμα πραγματικής πλάνης που αφορά στοιχείο αυξητικό της βαρύτητας του εγκλήματος αποτελεί η περίπτωση εκείνου ο οποίος παίρνει από μια εκκλησία ένα μικρό ταμείο νομίζοντας ότι έχει μέσα λεφτά ενώ αυτό έχει ένα ασημένιο θυμιατό

Η πραγματική πλάνη και στις δύο μορφές της αποκλείει τον καταλογισμό και μάλιστα το δεύτερο  στοιχείο αυτού είναι η υπαιτιότητα.

Η πραγματική πλάνη της πρώτης μορφής αποκλείει τον δόλο και την ενσυνείδητη αμέλεια και αυτό που μένει το τιμωρούμε για χωρίς συνείδηση αμέλεια, εφόσον βέβαια τιμωρεί ο νόμος την αμέλεια στο συγκεκριμένο έγκλημα. Διαφορετικά η πράξη μένει ατιμώρητη.

Έτσι ο κυνηγός δεν θα κατηγορηθεί για ανθρωποκτονία με πρόθεση 299 ΠΚ αλλά μόνο για ανθρωποκτονία από αμέλεια 302 ΠΚ διότι αν έδειχνε την πραγματική προσοχή δεν θα έκανε το εξωτερικό σφάλμα και δεν θα σκότωνε άνθρωπο αντί για θήραμα.

Στην πραγματική πλάνη της δεύτερης μορφής αποκλείει τον καταλογισμό των περιστατικών που αγνοούσε ο δράστης δηλ. ο δράστης φωτογραφίζει λάθος μόνο ένα τμήμα της πραγματικότητας που προσβάλλει ενώ το υπόλοιπο τμήμα το αντιλαμβάνεται σωστά και θέλει να το προσβάλει, έχει δηλ. για αυτό και το γνωστικό και το βουλητικό στοιχείο του δόλου. Οπότε ο δράστης που πήρε το ασημένιο θυμιατό θα τιμωρηθεί για απλή κλοπή του 371 ΠΚ και όχι για διακεκριμένη κλοπή του 374 ΠΚ που ούτε την γνώριζε ούτε την ήθελε να την κάνει.

Η νομική πλάνη (άρθρο 31 ΠΚ)

Είναι η άγνοια ή εσφαλμένη αντίληψη εκ μέρους του δράστη του αξιοποίνου ή του άδικου χαρακτήρα της πράξης του.  Ο δράστης στη νομική πλάνη αντιλαμβάνεται σωστά την πραγματικότητα που προσβάλλει βρίσκεται όμως σε σύγχυση για τη θέση που παίρνει το δίκαιο απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα. Δηλ. ότι το δίκαιο απαγορεύει την προσβολή αυτής της πραγματικότητας ενώ στ’ αλήθεια την απαγορεύει.  Έτσι προσβάλλει την πραγματικότητα που προστατεύει ο νόμος.

Πχ Ο μικροπωλητής στη λαϊκή νομίζει ότι επειδή δεν κόβει αποδείξεις, δεν έχει υποχρέωση να υποβάλλει στην Εφορία δήλωση ΦΠΑ για τις καθημερινές του εισπράξεις.

Από αυτή την άποψη η νομική πλάνη αποτελεί την αντίστροφη όψη του νομιζόμενου εγκλήματος. Στη νομική πλάνη ο δράστης πιστεύει ότι η πράξη του είναι νόμιμη και προβαίνει σε αυτή, ενώ στο νομιζόμενο έγκλημα ο δράστης πιστεύει ότι είναι παράνομη κατά φαντασίαν.

Είδη ή μορφές νομικής πλάνης

Προκύπτουν δύο μορφές α) η νομική πλάνη για τον αξιόποινο χαρακτήρα της πράξης πχ το παράδειγμα με τον μικροπωλητή που κρύβει εισοδήματα καθώς νομίζει ότι αυτή  η φορολογική του παράβαση δεν έχει κυρώσεις και β) η νομική πλάνη για τον άδικο χαρακτήρα της πράξης πχ ο μικροπωλητής που δεν υποβάλλει δήλωση ΦΠΑ γιατί πιστεύει εσφαλμένα ότι δεν χρειάζεται.

Η νομική πλάνη της πρώτης μορφής δεν λαμβάνεται υπόψη από το δίκαιο γιατί αυτός που δηλώνει ότι αγνοούσε τις ποινικές κυρώσεις της παράβασής του είναι σαν να παραδέχεται έμμεσα ότι είχε συνείδηση των πράξεών του και μια τέτοια συμπεριφορά δεν είναι συγχωρητή στο ΠΔ..

Αντίθετα η νομική πλάνη της δεύτερης μορφής αποκλείει τον καταλογισμό και ειδικότερα τη συνείδηση του άδικου εφόσον η άγνοιά του ήταν δικαιολογημένη. Αν ήταν αδικαιολόγητη δεν θα την ανεχόταν το ΠΔ. Επομένως το πρόβλημα της νομικής πλάνης συνοψίζεται στο πότε η άγνοια είναι δικαιολογημένη δηλ. συγγνωστή και πότε αδικαιολόγητη δηλ. ασύγγνωστη.  Αν ο δράστης έκανε ότι μπορούσε  για να αποφύγει την πλάνη του και παρόλα αυτά δεν αντιλήφθηκε τον άδικο χαρακτήρα της πράξης του, η έλλειψη της συνείδησης του άδικου που είχε είναι συγγνωστή δηλ. δικαιολογημένη και άρα δεν του καταλογίζεται η πράξη που τέλεσε.  Μεταξύ των κριτηρίων για το αν ήταν συγγνωστή ή ασύγγνωστη είναι η μόρφωση, η εμπειρία, η επαγγελματική ενασχόληση του δράστη με το συγκεκριμένο αντικείμενο κλπ.

Η πλάνη σε σχέση με λόγους που αίρουν τον άδικο χαρακτήρα της πράξης

Πολλές φορές ο δράστης ενεργεί με την πεποίθηση ότι αυτό που κάνει δεν είναι τελικά άδικη πράξη διότι νομίζει ότι υπάρχουν οι πραγματικές προϋποθέσεις που δικαιολογούν την συμπεριφορά του ενώ στην πραγματικότητα δεν συμβαίνει αυτό πχ ο δράστης τραυματίζει κάποιον νομίζοντας ότι αυτός του κάνει επίθεση.

Σύμφωνα με την κρατούσα άποψη έχουμε δύο μορφές πλάνης για τον άδικο χαρακτήρα της πράξης α) την πλάνη για τις πραγματικές προϋποθέσεις ενός λόγους άρσης του άδικου και β) την πλάνη για τις νομικές προϋποθέσεις ενός τέτοιου λόγου.

Η πλάνη για τις πραγματικές προϋποθέσεις ενός λόγου άρσης του άδικου μοιάζει με την πραγματική πλάνη. Ο δράστης φωτογραφίζει λάθος την πραγματικότητα. Πχ νομίζει ο δράστης ότι ο χωριανός που στρέφει την καραμπίνα σημαδεύοντας προς το μέρος του τον έχει βάλει στόχο και βγάζει ένα όπλο από την τσέπη του και τον σκοτώνει.  Στην πραγματικότητα ο χωριανός σημάδευε ένα φασιανό που πέρναγε πάνω από τον δράστη. Η πλάνη αυτή αποκλείει τον καταλογισμό της πράξης στον δράστης και ειδικότερα τον δόλο και την ενσυνείδητη αμέλεια και αυτό που μένει το τιμωρούμε για χωρίς συνείδηση αμέλεια εφόσον βέβαια είναι τυποποιημένη η αμέλεια στο συγκεκριμένο έγκλημα.

Η πλάνη του δράστη για τις νομικές προϋποθέσεις ενός λόγου άρσης του άδικου μοιάζει με τη νομική πλάνη για αυτό και τη λέμε  ανάλογης μορφή νομική πλάνη.  Στην πλάνη αυτή ο δράστης φωτογραφίζει σωστά την πραγματικότητα και την εκλαμβάνει λάθος πχ ο δράστης βλέποντας τον εχθρό του να παίζει με το όπλο θυμήθηκε την απειλή του ότι θα τον σκοτώσει και έτσι αποφασίζει να τον σκοτώσει πρώτος και ας μην έχουμε παρούσα επίθεση. Και η πλάνη αυτή αποκλείει τον καταλογισμό και ειδικότερα τη συνείδηση του άδικου και εφόσον όμως η πλάνη του δράστη είναι συγγνωστή δηλ. δικαιολογημένη.

Η πλάνη του δράστη σε σχέση με λόγους που αίρουν τον καταλογισμό\

Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα αποτελεί η νομιζόμενη κατάσταση ανάγκης του 32 ΠΚ. Ο δράστης νομίζει ότι κινδυνεύει η ζωή του και για να αποκρούσει αυτόν τον υποκειμενικά μεν υπαρκτό, αντικειμενικά όμως ανύπαρκτο κίνδυνο σκοτώνει λ.χ. κάποιον. Η πλάνη αυτή δεν μπορεί να αποτελέσει μορφή πραγματικής πλάνης γιατί αυτός που βρέθηκε σε νομιζόμενη κατάσταση ανάγκης θα τιμωρούνταν μόνο για αμέλεια ενώ εκείνος που βρέθηκε σε πραγματική κατάσταση ανάγκης θα τιμωρηθεί για έγκλημα. Για τους λόγους αυτούς  η πλάνη του δράστη πρέπει να εκτιμάται ως ένας αυτοτελής λόγος άρσης του καταλογισμού  και να μην οφείλεται σε υπαιτιότητά του διότι τότε τιμωρείται κανονικά ως εκ προθέσεως έγκλημα.

Οι νομικά αδιάφορες πλάνες

• Η πλάνη περί το πρόσωπο

Χαρακτηριστικό της γνώρισμα είναι ότι ο δράστης θέλει να σκοτώσει συγκεκριμένο πρόσωπο μόνο που πλανάται περί την ταυτότητά του και σκοτώνει άλλο άνθρωπο. Η πλάνη του δράστη δεν έχει καμία σημασία διότι άνθρωπο ήθελε να σκοτώσει και άνθρωπο σκότωσε.

• Η πλάνη περί το αντικείμενο

Χαρακτηριστικό της γνώρισμα είναι ότι ο δράστης θέλει να προσβάλει ένα αντικείμενο πλανάται όμως ως προς την ταυτότητά του και προσβάλλει τελικά κάποιο άλλο πχ ο δράστης παίρνει εντολή να κάψει ένα κόκκινο αυτοκίνητο που είναι παρκαρισμένο μπροστά στην οδό ΣΙκίνου 82 Κυψέλη και το καίει αλλά τελικά άνηκε κατά σύμπτωση σε κάποιο επισκέπτη.

• Το αστόχημα βολής

Εντάσσουμε την περίπτωση εκείνη όπου ο δράστης σημαδεύει για να πετύχει ένα συγκεκριμένο στόχο αντί όμως για αυτόν που σημάδευε έπληξε τελικά κάποιον άλλο. Πχ ο Α θέλει να σκοτώσει τον Β και σημαδεύει να τον πετύχει και πετυχαίνει τον Γ.

• Ο γενικός δόλος

Χαρακτηρίζεται η περίπτωση εκείνη κατά την οποία ο δράστης προβαίνει σε μια ορισμένη εγκληματική ενέργεια και νομίζοντας ότι έχει επιφέρει  από αυτήν το αποτέλεσμα, που επεδίωκε, φροντίζει με μεταγενέστερη ενέργειά του να εξαφανίσει τα ίχνη του εγκλήματος. Εκ των υστέρων αποδεικνύεται ότι το αποτέλεσμα δεν επήλθε από την αρχική αλλά από την μεταγενέστερη ενέργεια του δράστη.  Πχ ο δράστης πυροβολεί κάποιον και νομίζοντας ότι πέθανε τον βάζει σε μια σακκούλα και τον θάβει σε μια χωματερή, όταν τον βρίσκουν αποκαλύπτεται ότι το θύμα πέθανε από ασφυξία.

Ο δράστης τιμωρείται για τετελεσμένη ανθρωποκτονία εκ προθέσεως σύμφωνα με την κρατούσα άποψη. Κατά άλλη άποψη πρέπει να τιμωρείται για ανθρωποκτονία από αμέλεια σε αληθινή πραγματική συρροή με απόπειρα εκ προθέσεως ανθρωποκτονίας.

• Η πλάνη περί την υπαγωγή

Είναι μία αφμιλεγόμενη πλάνη που βρίσκεται στα όρια του αδιάφορου και του παραδεκτού της από το δίκαιο. Άλλοτε εμφανίζεται ως άγνοια στοιχείου της νομικής διάταξης και προστατεύει το έννομο αγαθό οπότε αποτελεί νομικά αδιάφορη πλάνη πχ η κλοπή ενός πτώματος από το Εργαστήριο Ανατομίας με την πεποίθηση ότι το ανθρώπινο σώμα δεν αποτελεί πράγμα με την έννοια του νόμου.

Και άλλοτε μπορεί να εμφανίζεται ως άγνοια σε σχέση με την έκταση  της προστασίας του εννόμου αγαθού που δημιουργεί την εσφαλμένη αντίληψη στον δράστη ότι δεν πράττει άδικα οπότε βέβαια η πλάνη αυτή αποτελεί νομική πλάνη.