ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ_ΑΝΑΠΛΗΡΩΣΗ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Του Ανδρέα Πετρουλάκη στην Καθημερινή

ΑΝΑΠΛΗΡΩΣΗ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ:

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας λόγω ασθενείας δεν μπορεί να εκτελέσει τα καθήκοντά του και αναπληρώνεται από τον Πρόεδρο της Βουλής.  

Ερωτάται:

Α) Μπορεί ο Πρόεδρος της Βουλής, κατά την αναπλήρωση, να διαλύσει τη βουλή;
Β) Μπορεί ο Πρόεδρος της Βουλής, κατά τη διάρκεια της αναπλήρωσης, να παρίστανται παράλληλα στη Βουλή και να ψηφίζει με την ιδιότητα του βουλευτή;  

Α) 
Σύμφωνα με το άρθρο 34 παρ. 1 του Συντάγματος λόγος αναπλήρωσης του Προέδρου της Δημοκρατίας συντρέχει αφενός μεν σε περίπτωση που ο Πρόεδρος πεθάνει, παραιτηθεί ή κηρυχθεί έκπτωτος (οπότε η θέση του μένη κενή και κινείται αμέσως η διαδικασία εκλογής νέου Προέδρου κατά το άρθρο 32), αφετέρου δε αν ο εν ενεργεία Πρόεδρος της Δημοκρατίας απουσιάζει στο εξωτερικό για περισσότερο από 10 ημέρες ή κωλύεται για οποιονδήποτε λόγο να ασκήσει τα καθήκοντά του όπως στην προκειμένη περίπτωση, λόγω ασθένειας. 

Ο θεσμός αυτός της προσωρινής αναπλήρωσης του Προέδρου είναι εντελώς διαφορετικός από την αυτόματη αντικατάσταση του Προέδρου (μόλις αυτός πεθάνει, παραιτηθεί ή κηρυχθεί έκπτωτος) από άλλο μονοπρόσωπο όργανο, ο φορέας του οποίου καθίσταται πλέον οριστικά φορέας του προεδρικού αξιώματος και εγκαταλείπει την προηγούμενη θέση του, η οποία και καταλαμβάνεται από άλλο φυσικό πρόσωπο. 

Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας αναπληρώνεται από τον Πρόεδρο της βουλής, αν δεν υπάρχει βουλή, από τον Πρόεδρο της προηγούμενης βουλής και αν αυτός αρνείται ή δεν υπάρχει, από την κυβέρνηση συλλογικά (άρθρο 34 παρ. 1). Ο Πρόεδρος της βουλής υποχρεούται να ασκήσει την αναπλήρωση παράλληλα με τα καθήκοντά του ειδεμή διαπράττει παράβαση καθήκοντος εκτός βέβαια αν παραιτηθεί από το αξίωμά του. Αντίθετα, ο Πρόεδρος της προηγούμενης βουλής μπορεί να αρνηθεί την αναπλήρωση λόγω έλλειψης πολιτικής ευθύνης (δεν μπορεί να ελεγχθεί με πρόταση μομφής).

Η αναπλήρωση του αρχηγού του κράτους είναι προσωρινή. Διαρκεί είτε έως ότου συντελεστεί η εκλογή του νέου Προέδρου, σε περίπτωση παραίτησης, έκπτωσης ή θανάτου του Προέδρου, είτε έως ότου παύσει το κώλυμα που δεν επιτρέπει στον εν ενεργεία Πρόεδρο να ασκήσει τα καθήκοντά του.

Το νομικό καθεστώς του αναπληρωτή του Προέδρου της Δημοκρατίας είναι διαφορετικό από αυτό του Προέδρου της Δημοκρατίας. Το Σύνταγμα στο άρθρο 34 ορίζει ότι κατά την περίοδο της αναπλήρωσης δύο είναι οι αρμοδιότητες που δεν διαθέτει ο αναπληρωτής Πρόεδρος: (α) τη δυνατότητα διάλυσης της βουλής παρά μόνο στην περίπτωση όπου κατά τη διαδικασία ανάδειξης νέου Προέδρου της Δημοκρατίας δεν ήταν δυνατό να συγκεντρωθεί η απαιτούμενη πλειοψηφία στη τρίτη κατά σειρά ψηφοφορία της βουλής και (β) τη δυνατότητα προσφυγής σε δημοψήφισμα είτε για κρίσιμα εθνικά θέματα είτε για ψηφισμένα νομοσχέδια που ρυθμίζουν σοβαρό κοινωνικό ζήτημα. 

Β)

Ζήτημα αναπλήρωσης του Προέδρου της Δημοκρατίας λόγω παραίτησής του έχει τεθεί έως σήμερα μόνο μια φορά, το 1985. Την εποχή εκείνη Πρόεδρος της Δημοκρατίας ήταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ενώ στην κυβέρνηση βρισκόταν το κόμμα του ΠΑΣΟΚ με πρωθυπουργό τον Ανδρέα Παπανδρέου. Η συνεργασία πρωθυπουργού και ΠτΔ υπήρξε αρμονική, χωρίς εμφανή προβλήματα έως τον Μάρτιο του 1985. Τότε το κόμμα του ΠΑΣΟΚ αλλάζει αιφνιδιαστικά στάση ανακοινώνοντας δημόσια ότι δεν θα στηρίξει τον Κ. Καραμανλή για μια νέα θητεία στην Προεδρία της Δημοκρατίας. Αντίθετα, το ΠΑΣΟΚ προτείνει έως νέο αρχηγό του κράτους ένα γνωστό δικαστή, τον Χρήστο Σαρτζετάκη, διάσημο για το ρόλο του στην υπόθεση της δολοφονίας του βουλευτή Λαμπράκη στα μέσα της δεκαετίας του ’60. Ο Κ. Καραμανλής παραιτείται και αναπληρώνεται από τον τότε Πρόεδρο της βουλής Ιωάννη Αλευρά, σύμφωνα με τις διατάξεις του Συντάγματος. Τελικά ο Χρήστος Σαρτζετάκης εκλέγεται ΠτΔ στην Τρίτη ψηφοφορία συγκεντρώνοντας οριακά τον απαιτούμενο αριθμό των 180 ψήφων. Επρόκειτο για μια εκλογή μείζονος σημασίας, η οποία αμφισβητήθηκε έντονα, ιδίως από το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας, με το επιχείρημα ότι ο Ι. Αλευράς, Πρόεδρος της Βουλής και ήδη (μετά την παραίτηση του Κ. Καραμανλή) ΠτΔ, δεν διέθετε δικαίωμα ψήφου. Μάλιστα, υποστηρίχθηκε ότι η ψήφος Αλευρά υπήρξε εκείνη που έδωσε τον απαιτούμενο αριθμό των 180 ψήφων για την εκλογή του Χρ. Σαρτζετάκη στην Προεδρία της Δημοκρατίας. 

Όπως συνάγεται από τα παραπάνω, η ψήφος ΑΛΕΥΡΑ δίχασε τη συνταγματική θεωρία και τον πολιτικό κόσμο σε ένα κλίμα οξύτατης αντιπαράθεσης απόψεων. Κατά μία άποψη η αρμοδιότητα της αναπλήρωσης του ΠτΔ ανατίθεται στον Πρόεδρο της βουλής ή στην κυβέρνηση συλλογικά ως όργανα. Ο προσωπικός φορέας του αξιώματος του Προέδρου της βουλής δεν παύει να ασκεί το αξίωμά του και δεν υποκαθίσταται ως πρόσωπο στη θέση του αρχηγού του κράτους. Δεν ενεργεί ως ΠτΔ όταν ψηφίζει με την ιδιότητα του βουλευτή, ενεργεί ως Πρόεδρος της βουλής – αναπληρωτής ΠτΔ, δηλαδή ως όργανο, στις αρμοδιότητες του οποίου εμπίπτει και η αναπλήρωση του ΠτΔ. Το ίδιο ισχύει και για τη κυβέρνηση. Κατά δεύτερη άποψη γίνεται αρχικά διάκριση μεταξύ προσωρινής και οριστικής αναπλήρωσης. Στην περίπτωση της οριστικής αναπλήρωσης θεωρείται ότι το αξίωμα του ΠτΔ έχει περιέλθει κατ΄ αποκλειστικότητα σε αυτόν που τον αναπληρώνει (περιπτώσεις θανάτου, παραίτησης, έκπτωσης και οριστικής αδυναμίας άσκησης των καθηκόντων από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας). Στην περίπτωση της προσωρινής αναπλήρωσης, υποστηρίζεται πως ο αναπληρών τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας ασκεί τα προεδρικά καθήκοντα «για λογαριασμό» και όχι «εν ονόματι» του Προέδρου της Δημοκρατίας. Η δεύτερη άποψη υποστηρίζει πως όταν η αναπλήρωση του ΠτΔ γίνεται από τον Πρόεδρο της Βουλής, τότε τα καθήκοντα του ανώτατου άρχοντα ανατίθενται στον αναπληρωτή ως άτομο δηλαδή έχουμε υποκατάσταση προσώπου στις προεδρικές αρμοδιότητες. Αντιθέτως, όταν η κυβέρνηση συλλογικά αναπληρώνει τον ΠτΔ, έχουμε υποκατάσταση οργάνου, εφόσον ένα συλλογικό όργανο (κυβέρνηση) ασκεί τις αρμοδιότητες ενός μονοπρόσωπου οργάνου (ΠτΔ).

Η δεύτερη άποψη υποστηρίζει πως όταν η αναπλήρωση του Προέδρου της Δημοκρατίας γίνεται από τον Πρόεδρο της Βουλής, τότε γίνεται από τον προσωπικό φορέα άλλου οργάνου και όχι από άλλο μονοπρόσωπο όργανο. Αντίθετα όταν η αναπλήρωση του ΠτΔ γίνεται από την κυβέρνηση συλλογικά, τότε αυτή γίνεται από άλλο όργανο ως τέτοιο. Συμπερασματικά, κατά την άποψη αυτή τα ασυμβίβαστα του αξιώματος του ΠτΔ (άρθρο 30 παρ. 2 Σ) ισχύουν και για τον Πρόεδρο της Βουλής που τον αναπληρώνει. Επομένως, ο Πρόεδρος της Βουλής δεν δύναται να ασκεί τα καθήκοντά του βουλευτή κατά τη διάρκεια της αναπλήρωσης. Αντίθετα, αυτό δεν ισχύει για τα μέλη της κυβέρνησης που είναι και βουλευτές. 

Εν κατακλείδι, ο αναπληρών τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας δεν δύναται να συμμετέχει στις ψηφοφορίες της βουλής, άρα ούτε και σε αυτές για την ανάδειξη νέου Προέδρου της Δημοκρατίας.

Ας σημειωθεί ότι σε επίπεδο κανόνα δικαίου δεν υπάρχει μια σαφής διάταξη που να ορίζει ρητά τη νομική θέση του αναπληρωτή του αρχηγού του κράτους. Τον αποκλεισμό της παράλληλης άσκησης των καθηκόντων του Προέδρου της βουλής προέβλεπε μια διάταξη που ψηφίστηκε ομόφωνα από την Ολομέλεια της Συνταγματικής Επιτροπής της Ε’ Αναθεωρητικής Βουλής και η οποία όμως δεν περιλήφθηκε τελικά στο σχέδιο Συντάγματος αυτής και στο ισχύον Σύνταγμα.

Ανάλογη διάταξη περιλαμβάνεται στο άρθρο 140 παρ. 9 του Κανονισμού της Βουλής «Όταν ο Πρόεδρος της Βουλής αναπληρώνει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας αντικαθίσταται προσωρινά στην άσκηση των καθηκόντων του από τους κατά το άρθρο 10 αναπληρωτές του».

Επομένως, καμία διάταξη του Συντάγματος δεν απαγορεύει ρητά την παράλληλη άσκηση των προεδρικών και των βουλευτικών καθηκόντων από τον Πρόεδρο της Βουλής. Η διάταξη του άρθρου 30 παρ. 1  του Συντάγματος, η οποία καθιερώνει το ασυμβίβαστο του αξιώματος του ΠτΔ με οποιοδήποτε άλλο αξίωμα, θέση  ή έργο αναφέρεται προφανώς στον εκλεγέντα Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Ο Πρόεδρος της βουλής κατά την αναπλήρωση δεν καθίσταται Πρόεδρος της Δημοκρατίας, απλά ασκεί τις αρμοδιότητές του μέχρι τη λήξη της προσωρινής αναπλήρωσης.

Βιβλιογραφία:

ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Ε., «Η αναπλήρωση του Προέδρου της Δημοκρατίας και η δοκιμασία της ερμηνείας του Συντάγματος», 1991, σελ. 1313-1316

ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ Ε., «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου», Νο1, 1991, σελ. 457-458

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, «Σύγχρονος Ελληνισμός από το 1941 έως το τέλος του αιώνα», σελ. 359, Εκδοτική Αθηνών

ΜΑΝΕΣΗΣ Α – ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ Α., «Ο θεσμός της αναπλήρωσης του Προέδρου της Δημοκρατίας κατά το ισχύον Σύνταγμα», 1991, σελ. 1-41