ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΔΙΚΑΙΟΥ (ΛΥΜΕΝΑ)

ΘΕΜΑ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΝΟΜΙΚΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΤΟΣ 2011-2012

Η εκ διαθήκης διαδοχή στο αρχαίο ελληνικό, ελληνιστικό και ρωμαϊκό δίκαιο.

Απάντηση:

Η εκ διαθήκης διαδοχή στο αττικό δίκαιο:

Þ     Στο Σόλωνα αποδίδεται επίσης ο νόμος περί διαθηκών. Εξουσία σύνταξης διαθήκης αναγνωρίζεται μόνο σε περίπτωση που ο διαθέτης δεν έχει γνήσιους άρρενες κατιόντες, τους οποίες δεν δικαιούται να αποκλείσει από την κληρονομική διαδοχή, παρά μόνο αν έχει προηγηθεί αποκήρυξή τους. Αν δεν υπάρχουν γνήσιοι άρρενες, παρέχεται η δυνατότητα στον διαθέτη να παρακάμψει τους εξ αγχιστείας, αναθέτοντας τη συνέχιση του οίκου του σε εξ υιοθεσίας υιό.  Ο αττικός νόμος δεν απαιτεί ιδιαίτερο συστατικό τύπο. Έγκυρες είναι τόσο οι έγγραφες όσο και οι προφορικές φτάνει ο διαθέτης να συγκεντρώνει στο πρόσωπο τις εξής προϋποθέσεις (α) ιδιότητα του πολίτη και (β) νόμιμη ηλικία. Ως λόγους ακυρότητας της διαθήκης η Σολώνεια νομοθεσία εισάγει την έλλειψη πνευματικής ικανότητας και την άσκηση βίας σε βάρος του διαθέτη.  Κατά τους κλασικούς χρόνους, λόγοι ακυρότητας ήταν (α) η φρενοβλάβεια (β) το γήρας (γ) η σύνταξη διαθήκης υπό την επήρεια ψυχοφαρμάκου (δ) η επήρεια γυναίκας και (ε) κάθε ψυχολογική ή φυσική βία.

Η εκ διαθήκης διαδοχή στο ελληνιστικό δίκαιο:

Þ     Οι διαθήκες των ελληνιστικών χρόνων καταρτίζονται εγγράφως και αποτελούνται από δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος ο διαθέτης χρησιμοποιεί τυπικές εκφράσεις ότι το έγγραφο συντάχθηκε ενώπιον συμβολαιογράφου. Το δεύτερο μέρος αρχίζει με τη φράση «έχοντας σώας τας φρενός»  και περιλαμβάνει διατάξεις τελευταίας βούλησης που αφορούν είτε το σύνολο της περιουσίας είτε μέρος αυτής, την εγκατάσταση κληρονόμου ή κληροδόχου, την επιβολή υποχρεώσεων στους νόμιμους κληρονόμους, τον ορισμό εκτελεστή διαθήκης, επιτρόπου ανηλίκων τέκνων ή της συζύγου, τη σύσταση προίκας κλπ. Συχνά η διαθήκη περιλαμβάνει ρήτρα περί μη προσβολής της. Ικανότητα σύνταξης διαθήκης αναγνωρίζεται στους αρρένες ενηλίκους. Όσον αφορά τις γυναίκες η σύνταξη διαθήκης είναι κάτι ασυνήθιστο. Σε αρκετές περιπτώσεις όμως οι σύζυγοι συντάσσουν από κοινού διαθήκη. Οι διατάξεις τελευταίας βούλησης έχουν χαρακτήρα ανακλητό. Η δυνατότητα ανάκλησης προβλέπεται μέσω ειδικής ρήτρας της διαθήκης. Για να είναι έγκυρη η ανάκληση είτε πρέπει να αναφέρεται στη νέα διαθήκη είτε να συνταχθεί ειδικό έγγραφο ανάκλησης ή ο διαθέτης να αποσύρει το έγγραφο της διαθήκης από τον συμβολαιογράφο όπου φυλάσσεται.

  

Η εκ διαθήκης διαδοχή στο ρωμαϊκό δίκαιο:

Þ     Η κατάρτιση διαθήκης απέκλειε τη διαδικασία της εξ αδιαθέτου διαδοχής. Άρα ο διαθέτης μπορούσε να αφήσει και παραπάνω περιουσιακά στοιχεία στους εκ διαθήκης κληρονόμους. Σύμφωνα με το ius civile προέβλεπε τριών ειδών διαθήκες (α) Ο πρώτος τύπος διαθήκης καταρτίζεται ενώπιον λαϊκής συνέλευσης και μάλλον αποτελούσε ένα συνδυασμό δημόσιας διαθήκης και υιοθεσίας αυτεξούσιου προσώπου (εισποίηση) το οποίο ο διαθέτης ορίζει ως κληρονόμο του. Το είδος αυτό παύει να υπάρχει το 2^ο αιώνα μ.Χ. (β) Ο δεύτερος τύπος διαθήκης είναι η καλούμενη «διαθήκη με χαλκό και ζυγό». Ανάγεται σε χρόνους προχρηματικής οικονομία, όπου πολλές δικαιοπραξίες γίνονταν με χαλκό και ζυγό. Με τη χρησιμοποίηση του τύπου αυτού οι συναλλασσόμενοι εμφανίζονται να καταρτίζουν μια πώληση (εικονική) όπου το τίμημα είναι μια ποσότητα χαλκού. Ενώπιον μαρτύρων, ο χαλκός τίθεται πάνω σε μια ζυγαριά και ζυγίζεται από ένα πρόσωπο αρμόδιο. Στην περίπτωση της διαθήκης «πωλητής» είναι ο διαθέτης και «αγοραστής» ένα τρίτο πρόσωπο ρωμαίος πολίτης όπου ο διαθέτης «πωλεί» την περιουσία του. Ο «αγοραστής» αναλαμβάνει την υποχρέωση να μεταβιβάσει μετά το θάνατο του «πωλητή» στο πρόσωπο που υπέδειξε ο διαθέτης.  Η διαθήκη συνήθως  συνοδεύεται από έγγραφο που περικλείει διατάξει ς τελευταίας βούλησης του διαθέτη  που σφραγίζεται από πέντε μάρτυρες και τον ζυγοστάτη. (γ) Ο τρίτος τύπος είναι η προφορική διαθήκη , σε καιρό πολέμου, ενώπιον των ρωμαίων στρατιωτών. Σύμφωνα με το πραιτορικό δίκαιο ο πραίτωρ έχει την εξουσία να παραπέμψει στη νομή κληρονομιαίων περιουσιακών στοιχείων πρόσωπα κατονομαζόμενα σε διαθήκες που δεν καταρτίστηκαν με έναν από τους τύπους διαθήκης του ius civile. Προϋπόθεση να υπάρχει έγγραφη διαθήκη και να έχει σφραγιστεί από τους παρόντες μάρτυρες. Αν στις διατάξεις τελευταίας βούλησης δεν ορίζεται κληρονόμος, είναι μεν έγκυρη διαθήκη αλλά δεν θεωρείται διαθήκη αλλά κωδίκελλος.

ΘΕΜΑ ΚΑΤΑΤΑΚΤΗΡΙΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΝΟΜΙΚΗΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΤΟΣ 2010-2011

Η θέση του ρωμαϊκού δικαίου στις μεταγενέστερες έννομες τάξεις της Ευρώπης.

Απάντηση:

Αν ο σύγχρονος κόσμος οφείλει στην αρχαία Ελλάδα την τέχνη, την φιλοσοφία και το δράμα, στη Ρώμη χρωστά το δίκαιο. Ενώ οι Έλληνες προβληματίστηκαν με την έννοια του νόμου και τη θέση του στις κοινωνίες, η θέσπιση κανόνων και η εφαρμογή τους από τα ελληνικά λαϊκά δικαστήρια δεν προβλημάτισε καθόλου τους νομικούς της εποχής. Οι Ρωμαίοι με τη σειρά τους, υιοθέτησαν τα διδάγματα της ελληνικής φιλοσοφίας και εξήγαγαν κανόνες ρυθμιστικούς του καθημερινού βίου. Το ρωμαϊκό δίκαιο διείσδυσε στο σύνολο σχεδόν της Ευρώπης και συνέβαλε στη διαμόρφωση της κοινής ευρωπαϊκής νομικής παιδείας υπό το καθεστώς της οποίας βιώνουμε μέχρι σήμερα. Το μεγαλύτερο μέρος από το ρωμαϊκό δίκαιο που γνωρίζουμε προέρχεται από τον Πανδέκτη που  τα κείμενα αποτελούν προϊόν χιλιετούς αδιάλειπτης δικαιικής ιστορίας από την εποχή που το Ρωμαϊκό Κράτος δεν ξεπερνούσε τα όρια της Ρώμης. Στη δυτική Ευρώπη ως ρωμαϊκό δίκαιο θεωρείτο όχι αυτό της κλασικής περιόδου αλλά εκείνο που του είχαν ενσωματωθεί ξένα στοιχεία ξένα προς την ρωμαϊκή παράδοση. Η στέψη στη Ρώμη του Καρλομάγνου (Χριστούγεννα του 800) ως αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σηματοδοτεί τις απαρχές ενός δικαίου, του ius commune, το οποίο στο ξεκίνημά του περιέχει αυτοκρατορικές διατάξεις καθολικής ισχύος. Ο Καρλομάγνος και οι διάδοχοί του θέσπισαν διατάξεις που δέσμευαν το σύνολο των υπηκόων της αυτοκρατορίας ανεξαρτήτου εθνικότητας. Μετά τον 11^ο αιώνα το κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο και ο Πανδέκτης υπήρξαν άγνωστοι στη Δύση.  Πεντακόσια χρόνια μετά ο Πανδέκτης αρχίζει να χρησιμοποιείται από τους Δυτικούς συμβολαιογράφους της Ευρώπης. Επίσης σχολιασμένο αντίγραφο του Πανδέκτη, πωλούνταν στα βιβλιοπωλεία και διδασκόταν στις νομικές σχολές της Ιταλίας κατά τον 12^ο αιώνα.  Ο Πανδέκτης στην αυθεντική του μορφή περιήλθε ως λάφυρο στους Φλωρεντινούς όταν το 1406 κατέλαβαν την Πίζα και σήμερα βρίσκεται στην βιβλιοθήκη Laurentiana της Φλωρεντίας. Κατά τον 14^ο και τον 15^ο αιώνα, διδασκαλία και θεωρητική ανάλυση του ρωμαϊκού δικαίου κυριαρχούνται από την προσωπικότητα του Bartolus. Στον σύντομο βίο του ξεκίνησε τις νομικές του σπουδές στα 14 του, στα είκοσί του έγινε διδάκτωρ και αφού για ένα διάστημα ορίστηκε δικαστής, αφιερώθηκε στη διδασκαλία και τη συγγραφή. Ο Bartolus (και οι διάδοχοί του)  έστρεψαν τη μελέτη και τη διδασκαλία του ρωμαϊκού δικαίου προς τα καθημερινά νομικά προβλήματα. Ζώντας την πραγματικότητα των μεσαιωνικών ιταλικών πόλεων – κρατών, εντεταγμένων στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας, ο Bartolus διαπιστώνει πως ναι μεν ο αυτοκράτωρ είναι κυρίαρχος του κόσμου αλλά στην πράξη οι λαοί αρνούνται να υπακούσουν στην αυτοκρατορική εξουσία. Στις ιταλικές πόλεις – κράτη ο λαός θεσπίζει ο ίδιος νόμους, τοπικής ισχύος που έρχεται σε σύγκρουση με το «κοινό δίκαιο» της αυτοκρατορίας.  Η σύγκρουση μεταξύ τοπικών δικαίων (ius proprium) και κοινού δικαίου (ius commune) πρέπει να αντιμετωπίζεται κατά τον Bartolus μέσω κανόνων του «κοινού δικαίου « της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όπως οι κανόνες αυτοί βρίσκονται διατυπωμένοι στον Πανδέκτη.  Ο Πανδέκτης όμως δεν περιελάμβανε γενικές διατάξεις που θα μπορούσαν να έχουν εφαρμογή στο γενικότερο πρόβλημα της σύγκρουσης  και για αυτό το λόγο οι Μπαρτολιστές προσέφυγαν σε ρυθμίσεις ειδικών περιπτώσεων που είχαν προβλεφθεί στον Πανδέκτη. Από τα τέλη του 14^ου αιώνα το ius commune όπως αναπτύχθηκε από τη σχολή του Bartolus ισχυροποίησε τη θέση του και η διδασκαλία του επεκτάθηκε με την ίδρυση νέων πανεπιστημίων. Όμως στην προσπάθειά τους να βρουν λύσεις στα σύγχρονά τους προβλήματα, οι νομικοί του «κοινού δικαίου» του 15^ου αιώνα απομακρύνονταν όλο περισσότερο από τον Πανδέκτη και στα μεταγενέστερα σχόλια επάνω σε αυτό το απόσπασμα. Η αντίδραση ήρθε από το ανθρωπιστικό κίνημα στα μέσα του 15^ου αιώνα που επανατοποθετούνται απέναντι στην προσφορά της κλασικής αρχαιότητας, ελληνικής και ρωμαϊκής.  Τα κείμενα του Πανδέκτη αρχίζουν να γίνονται αντικείμενο προβληματισμού όσον αφορά την αυθεντικότητά τους. Οι ανθρωπιστές γνώριζαν ότι το κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο δεν βρίσκεται στο σχολιασμένο αντίγραφο του Πανδέκτη του 11^ου αιώνα αλλά στο αυθεντικό στην Φλωρεντία.  Στην προσπάθειά τους να απαλλάξουν το ρωμαϊκό δίκαιο από τις παρεμβάσεις των γλωσσογράφων και σχολιαστών του Μεσαίωνα, οι νομικοί ανθρωπιστές ανακαλύπτουν την «δικαιική στρωματογραφία» του Πανδέκτη, με τις ιουστινιάνειες παρεμβάσεις στην επιφάνεια, τα αποσπάσματα των κλασικών ρωμαίων νομικών του 2^ου και 3^ου αιώνα στη συνέχεια, μέχρι το βάθος του νόμου, τον Δωδεκάδελτο νόμο. Κατά τον 16^ο αιώνα πραγματοποιείται στην Γερμανία η καλούμενη «υποδοχή» του ρωμαϊκού δικαίου που έμελε να σηματοδοτήσει την μετέπειτα δικαιική πορεία της Κεντρικής Ευρώπης.  Το έδαφος είχε προετοιμαστεί από τα κανονικά δικαστήρια της Ευρώπης που χρησιμοποιούσαν το ρωμαϊκό δίκαιο στις αποφάσεις τους και από Γερμανούς νομικούς που σπούδαζαν σε ιταλικά και γαλλικά πανεπιστήμια. Ως συνεχιστές της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας οι Γερμανοί αυτοκράτορες διέβλεψαν ότι ο Πανδέκτης, ο οποίος είχε καταστεί ius commune για το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης, μπορούσε να αποτελέσει τον ενοποιητικό κρίκο μεταξύ των διαφόρων περιοχών της αυτοκρατορίας. Για την υποδοχή του ρωμαϊκού δικαίου οι Γερμανοί αυτοκράτορες προσέφυγαν στην ιδέα της μεταβίβασης της αυτοκρατορίας από τη Ρώμη στην Γερμανία. Το κλίμα για την υποδοχή ήταν ευνοϊκό καθώς σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο, το έθιμο είχε αρχίσει να παραμερίζεται σε όφελος του νόμου. Τα έθιμα που στην Γερμανία δεν κωδικοποιήθηκαν παρουσίαζαν αποδεικτικές δυσχέρειες και οι δικαστές παροτρύνονταν να εφαρμόζουν τις διατάξεις του ρωμαϊκού ius commune αντί του εθιμικού κανόνα. Αυτός ο παραμερισμός του παλαιότερου γερμανικού εθιμικού ιδιωτικού δικαίου και η επικράτηση του ρωμαϊκού σηματοδοτεί τις απαρχές της νεότερης ιστορίας του ιδιωτικού δικαίου και της γερμανικής νομικής επιστήμης.